Full text of "Naxijevan"

See other formats

Ազգագրական հաեդէս 
ձւՀՀԱՀահսո Ասոմշ՚տ I Լէհ ո օ»աբ հ և Աշր՝ս>™1 

Նախիջևան 

1\ծճկ*6^Ո 

նո՚ՁոՕ Լմղ/տւ՚տ տէււժատ օո էհշ ճւտէոշէ օք 14շայ^ՋՈ, շճէաօէշժ քրօա ճշ§օ,§աԽո Աշաժտ՚տ 
XI (1904), բբ. 240-336; XII (1904), բբ. 109-174; XIII (1906), բբ. 199-226; շոճ XV 
(1907), բբ. 133-163, տ 243 բճք բ&§շտ. ՕօաբւԽՃ աճ տժտճտժ Ք֊օնտրէ Տտմրօտտո, 
ՏշքէօաԵօր, 2015. 

XI գիրք (1904) 

Նախիջևանի գաւււտ. Ա. մասն. Գողթն կամ Օրդուբադի ոսաիկաեակաե շրջան. XI 
գիրք (1904), էջ 241-244 

Օրդուբադի կամ Գերիե-Ագուլիսի ոստիկանական շրջան և կամ Գողթն. 
Տեղագրութիւև. Բնագրութիւն. XI գիրք (1904), էջ 245-252 

Պատմական համառօտ տեսութիւն. Ա. Քաղաքական զարգացումն. XI գիրք (1904), 
էջ 253-269 

Բ. Կրօևակաև զարգացումն. XI գիրք (1904), էջ 269-270 

Գ. Մտաւոր և եասարակական զարգացում. XI գիրք (1904), էջ 270-290 

Քաղաքական մասն. Օրդուբադի ձոր. XI գիրք (1904), էջ 291-299 

Ագուլիս կամ ՈսկԷ ձոր. XI գիրք (1904), էջ 299-314 

Գաևանղաձոր. XI գիրք (1904), էջ 314-318 

Ցղևայի կամ Զաևաևաբի ձոր. XI գիրք (1904), էջ 318-322 

Բստաձոր-Գիլանաձոր. XI գիրք (1904), էջ 322-334 

Գարա-Մուրզա, 3. Օշրաււ I. Պ. Օ6օբոաօ> շտւ^էոա օ ՔյտօծտշւոօյււօւաՑ դ/Ցշբոա. XI 
գիրք (1904), էջ 335-336 



XII գիրք (1904) 




Օրդուբսրդի կամ Վերին Ագուլիսի ոսաիկաեակաե շրջան և կամ Գալթն. 
Ազգագրական աեղեկութիւններ. Բնակարան. XII գիրք (1904), էջ 109-111 

Զգեսա և զարդ. XII գիրք (1904), էջ 111-117 

Լալայեան, Ե. Ընտանեկան բարք. Ամուսնութիւն և հարսանիքի սովորութիւններ. XII 
գիրք (1904), էջ 117-135 

Տղաբերք և կնունք. XII գիրք (1904), էջ 135-142 
Ընտանեկան կեաևք. XII գիրք (1904), էջ 142-143 
Թաղումն և մեռելոց. XII գիրք (1904), էջ 143-150 
Նշաևաւոր աօներ. XII գիրք (1904), էջ 150-154 
Ձեռագիրներ. XII գիրք (1904), էջ 155-174 

XIII գիրք (1906) 

Նախիջևանի ոստիկանական շրջան կամ Նախճաւան. XIII գիրք (1906), X® 1, էջ 
199-226 

XV գիրք (1907) 

Նախիջեւանի ոստիկանական շրջան կամ Նախճաւան. XV գիրք (1907), Յունուար, 
էջ 133-163 







ՆԱհՓՋԵՒԱՆԻ Գ11.ԻԱՌ 

Ա. ՍԱՍՆ 

ԳՈՂԲՆ 

ս 0 ր 

ՕՐԴՈԻԲԱԴԻ ՈՍՏԻԿԱՆԱԿԱՆ 
5 ք ճ Ո) 

Ե. ԼԱԼԱՑԵԱՆԻ 



ԵՐԿՈՒ Ի>ՕՍՔ 

Ի Ակատի սահե/ով, 7ցւ ճերկայ տարում՝ ւրաճոսմ 
հ հպ/կակաճ տաոերի զիստի հազար հիճգ հարիսրա– 
ւ/եակր ես շտապեցի հկարագրեւ ՝Պ& գասաոակր, որ 
պյդ հահճարեղ մ խորհ հ ճերշԱշեւ աւսրր Մհսրովրիճ, 
ճերկայացճեւ ս Ա ճ ՛ այժմ շատերից մոոացոսած, վայրր՝ 
Մսրվաճիսր՝ ոսր աճձահձրոյթ քարոզե / ես ոսսոսցե/ հ 
հայ ազգի երախտաշատ Ոսսոսցիշր, հկարեշ այհ փոք- 
րիկ է/եճաստահր, ոսր ազդի ւոսսասորոսթեահ համար 
սպօթե/ ե շոսսասփիսո Հարոզիշր, որպեսզի գոճհ այս֊ 
պիսով կարողաճամ խհկարկեշ հայերիս ազգա/սյս Երախ֊ 
տասորի սրրացած յիշատակը ւ* 




242 



ՈՋԳՈԳՐՈհԹԻԻՆ 



Ա՚ԼԲԻԻՐնԵՐ 



ճանապարհորդութեանս միջոցին առսւի^հո րդուե լ եմ յալեր՛ - 
ժայիշաաակ Հայր Ալիշանի էՍիսականով », իսկ աշխատոլ թիւնս 
կազմելիս օգաուել եմ նաև հետևեալ անտիպ և տպուած երկերից . 
Անտիպ, 

1– հ աք արիա Ագուլեցու օրագրախիւհը. ԺԷ. դարոււ) 

գրուած այս յ իշաաա կարանը Լա ես եր, 272) այժմ տպագրում է պ , 
Ա . Փալան թալ 1 , որ հաճեր սրր ագրութեան թեր թե էրը տալ ինձ 
օգասւալու.» 

2. ՏԷր Ցավոք Տէր Սնղրէասեան քահանայի ավարը, 

ուր կան պատմական և ազգագրական նիւթերւ Արմ անապատի, 
քահանան Ներքին ԱգուլիսումԼ է ապրել 75 ձիգ տարիների ըն- 
թացքում և նոյն տեղումն էլ վախճանուել է ութսունական թու ին, 
Կատարելով միաժամանակ թէ քահանայի) թէ ուսուցչի և թէ տե- 
ղական բժշկի պաշտօն) արժանայ իշատակ Տէր Ցակորը շարունակ 
շւիուել է իլր և միլս մօտիկ գիլզերի բնակիչների հետ և շատ 
րան ծերուհիներից լսելով՝ զանազան Ժամանա1լներում գրի է ա– 
ոելւ Այս աշխատութեան մի օրինակը ինձ տուեց նրա թոո՝ 
Պ . Լևոն Սարգսեանը , և մի ուրիշը * որդին՝ Պ, Մխիթար Տէր Անզ– 
րէասեանը. 

Այս միևնոյն անձնաւորու թիւնն է, որ հազորգել է Մ, Սարգը– 
սեանին նրա էՕՀօկերի լեզուն» աշխատութեան երկրորդ մասում 
գետ եզո լա ծ նիւթերի մե ծա գոյն մասը V» 

3 . Պ. Սարդիս Հախնազարեանի տետրը , ուր կայ Վ. Ագու– 

լիսի , նամանալանգ սրա տնտեսական գրութեան մասին րաւակա– 
նաչաւի տեզեկութիւններ, Պ, Հախնազարեան (սրի մասին տես եր. 
283). ի ւր մտաւոր կր թութ համր և կատարած հասարակական 
դերով միանգամայն ձեոնհաս է եղել ճիշտ տեզեկութիւններ հա– 
լաքելու, Պարոնը յօժարութեամբ տուեց ինձ իւ ր այդ աշխատու– 
թիւնն օգտուելու։ 

4. Ցավոք Աեագչեանի տետրը : Այս յարգելի ծեր ունին 

ձւս մի բարեկամի ուղղած նամա1լների ձևով համեմատել է Ներքին 
Ագոլլիսի անցեալ և ներկայ կեանքը. Այս աշխատութեան մէջ 
զուտ ազգագրական տեզեկութիւններ) փաստեր րիէ լինելու 
պատճառով՝ շատ նիւթ չկարոզացայ քաղել , 



Սարգսեան. ՏՀօկերի լեզուն է Ը. մաս II, 






ԳՈ՚ԼԹԱն ԳՈԻ 11 Ռ 



248 




Խորին շնորհակալաթիւնս եմ յ այ անում վերոյիշեալ բոլոր 
անձերին ։ 

Տսլագրուաձ. 

Աո այ, ել Գավրիմեցի Պաամոլթիւն. 

Չամչեան՝ Պաամոլթիւն Հայոց. 

Ի նճիճեան , Հնախօսա թիլն և Ս աորագրոլթիւն հին Հայ աս֊ 
տան հայց • 

Շահքսաթունեանց, Ս աորագրութիւն կաթ ուղի կէ էջմիածնի և 
Հք՚նղ դաւաո֊ացն Արարատայ. 

Ս. Սարգսեան, Ադոլլեցոց բարբառը, Մոսկուա, 1883 թ. 

ՕրՋր«շրս 4 շօր <06 օրաօՋատ ք–^880338շ«օ8 ոբօ 8 «»ւս«, 
83Ո08373«8Օ0 շւ. ՑսշօւՅճսայո. շօ83տօ;ւ0810ւ։ե. Շոճ. 1833. 

Յյո8;ո> 83 ճ.թյ։8»շւ«^յօ օճյաօրե. Այդ, ոՅ՞ւօտե^ւ. յյոյ– 
0081. Ւ1. 9տՓ6.1ե683. Շոճ. 1830. 



Բսհօւտ մտ ծ1օոէբ6ր0ա։, \^օյ^6 Յսէօսր ժս Շյաշյտօ, Բյոտ 
1839—1843. է. IV. 

Ր0Օ.1Օր880Շ8Օ0 ՕՈ8Շ3810 83Շ78 Ւև1«880838Օ«ՅրՕ 3'-եՅՋ.Ղ 

Յբ38380«08 ՐՅ ր 6. «Յօ.ւ1յյօ83»»օՈ 8Դ> 1868 ր. հ0»13»յաթ083«– 

Շէ բ33բ՜եա6»ւ8 Ւ13ս–եշր«ո«3 ^ՅտսՅՅօւօրօ, Րօբ»ս«» 
11«>«6»6թՅյւո «883081, ԱՅ^Յ ,| <* ք ^ ՅՏ . X^.^^ր 08 հյ«հ « Ճ.բճ»ո 08 հւ«է. 

11 շրօբ«՚։ 0 շւ<ւք 1 ոյ» 8788 « 1 > շօօրօՅՅա Ճթ 8880 «օ« օ 6 . 13 Շ 78 
8 է 330 X 3 * 63 ոբ»շօ0;1»»6»ւո «ւ. ՐօօշւՈշ«օՈ 8սո0թա Լ 11 օո 083 , 
Շոճ. 1852. 

ՕթյէՅ^ՅՅ-ն տւ> ոբօ«հւա.16«»օ»է օրոօատու» 46բ»օ«թշւ<Յրօ 

(1ՀՈՅՒէ. ք(3յ16»3.3բն 1868 ր). 

113ՇՈ ե^083»16 Օ 313-101(73X1. ծբ888Շ«ՅրՕ 83ե1«3, 1<. Ո37֊ 
«33083 0ո6. 1869. 



7բս 83Ր3.13, 1^3X8 ՅՕՏՅՅՇև-ւռ, ՕթՅյճՅՅՇևւՈ 8 /ԼՅբՅՅՅՐ 03 – 
շ«ւՈ Յ0.ււաշ«3րօ. (ՕճօթՅաօ, օտ^ՅւՈ օ 1\38 «յյ–Ա ր. VII. 

1880 ր). 



հ3ճ«1083«ե ո Ւ1ո«810Օ38Շ«։« Յ^ՅՅէ 9«««7883 (Շճօբտ. 
8370թԱՈՕ81» .1.18 08803818 8՜եՕ78ՕՇ70Օ 8 8.108081։ 1^388333, 

8«ո. Ո 1882 ր). 

3«Օ8Օ8880Օ|(18 ճե17Ն 1՝ՕՕ3^13բՕ7Օ088Լ1« , Ն «բ 0 Օ 7 ե 881 » 81 . Օթ– 
,13 ր ճ330«0։ո. Յ ր։ ։ՅՇ7«ե, Ւ13«880Ս38Օ83րՕ 3*^333, 0– Ւ1. ^ր03հ1«– 
Շ83Ր0| 81. I 70« ե Ճ1370թ13.13ճ1. XI 8 83^10818 38Օ8Օ8880Օ83ՐՕ 
Ճհ173 1*00^^07808881X1. 8թ0Օ7ե881, 33838833083ՐՕ 8թ38. 1՝8– 
փ.1 8 01. 1885 ր. 



ՕհՅոէր©, ճ. էրՅV0րտ <3տ ւ՚ճրաճաօ րստտօ. Բյոտ 1893. 

1^3 8 8 «3^-1 8թ 8 38 ՕՕ^Յ^Յ 80 Յթ8838080ք1 րՅ , 60թ818 8 ք(3թ0– 




ՈՀԳԱԳՐՈԻԹԻՒՆ 



244 



օ«օ» օճոոշու 8. յւ-հօասորօ ԼՇՃօբ». \1 յ 7. .դ.ա օրտօաաւ »եօ– 
7 X 0076 » ո ոյյշյւտ»^ 1<Ջ8 «յյյ. տսո. XXI. 

^3X00X38 բ38»«»3 ^8Ն Ոթ61ե.13*է ՅբՈ83»0«Օ» ր>՚– 

6 օբ»ւ«) ւՀօստւտթզօօտօշ օճօյւ՚եււօտՅաշ Ր. Օ. յ13«»յւօ8ւ։՝։3՛ 1ճ– 

ֆյաօէ 1897. 

03X87X38 «ո«)«յյ ՅբււտՅ«օսօ» րյճօթտո «յ 1902 ո 

1904 րր. «յ^յ«՚ 18 Յբ«83«օս3րօ ր^ճ6թ»օ«3րօ 0737Ո07118608 յրօ 
« օսորշրՅ. 9բ«83»ե. 1902 « 1904 ր. 



էեր&է1ծք>»ո 

Նախիջևանի գաւառը կազմում է Երևանեան նահանգ ի 

արևելահարաւային մասը և տարած ւում է 38 ° 48 39 ° 45 

հի լա էսային լայնութևան և 62 ° 44 ՛ 63 ° 56 ՛ արևևլեան ևր֊ 

կարուիէ ե ան միջև, նրա սահմաններն են * հիւսիսից Գարա– 
լադն աղի լեոները, որ բաժանում են նրան Շարուլւ֊Դարա– 
լագեապի գաւառից , արևելքից Ղ,արաբաղի լերւները, որ 
բաժանում են նրան ՏԼանղեզուլփ գաւաոից, հարաւից և 
հարալ-արևմուսՀքից՝ Արսհքս գետը՛, որ կազմում է Պարս- 
կաստանի սահմանագիծը , և հիւսիս֊ ար և մ ուԱՀքից՝ Ծարուրի 
հարթութեան հարաւային մասը » 

Ամբողջ գաւառը բոնում է 4036 Հառ. վերստ կամ 

423780 գեսի ատին տարած ութիւն ՝), այնպէս որ սոյն, 
Երևանեան նահանգի վեց գաւառների մէջ իւր ընգար– 
ձակութեամբ երրորդ տեղն է բոնում. ( ա . նոր-Բայազէտի 

գաւաոն է՝ 5145 Հ. վ., երկրորդը Աղէքսան դրապս լինը 
4120 բառ. վերստ)* 

Գաւառը բաժանուած է Հորս ոստիկանական ավան- 
ների՝ ա . Ալի արա դի, բ. 2ա.Ա.ու, գ. Աբրակոմեիսի և գ. 
Օրդուբադի կամ Հերին Ագոպէսի* Սյս վծրքինը կազմում 
է մեր այժմեան հետ ազօտութեան վայրը* 



յ ) 03X87X38 1ա»8աՅ Յթ«838080» Ր^ճ. 1902 Ր. 





ՕՐ՚հՈԻԲնԳԻ կար ՚ԼԵՐԻ՚ււ - ԹԳՈԻ1ԻՕԻ 
Ո0ՏԻա1Ն(1411ն ՇՐՋնն 

. * սւ 

Գ Ո Գ Բ Ն 



ՏեՂԱԳՐՈԻԹհՒն 



րՆԱԴՐՈՒԹհՒն 



յս, Օրդուրադփ կա։Ր •Լևրին Ադա. լիսի 
ո ս աի կ ւսն ա 1լ ան շրհանը բռնօւմ է 

նախկին է \՝ոդխ և դաւ.առը և իսբ աաբած ութ եամբ 1450 
•/>• վ ե ւ ասւ կամ 152250 դ // սև աաի՚հ՝ շաա աւձլի մեծ է 

բ ՚սն ն « յն դ աւ առի միւս ո սա ի կան ական շլւհաննևլւը ւ 

Երկիրը եո.անկիւնաձհ. է, օրի ։էի եղրր, հարու, իչլ 
բերում է ԱրսՀբս դ և ար, օր 11՝ս։.սասաանի և Պարս- 

կաստանի մի Ալ սահմանագիծ է կազմս լմ, երկրորդ. եղյ։ր՝ 
արևմօւսՀբից , բոնուաձ է Դարալազ եաղի լեո֊նաշդիք ալի 
՛հար– դաղ կոչօւած ճիլյլօւք, օր րամ անում՝ է ա յ ս Հք’% 
սոյն զաւ.աոի Տնազած մասից, ("՚կ ^1՚(՚"1"Ւ ^ Ս՛և ՛և՛ ա մ* 

*) Աւի ա ր ա ղի 967 բառ. վերսա 

Ջաղրոէ » 969 » տ 

Ապրակ ունիսի է 869 ա ա 




16 



846 



ՇՀԳԱԳՐՈԻՒԻԻՆ 



արԼ ւելքից, բարձրանում* են նոյն լ ե ո.ն աչ րլ է) այ է ր հսյր֊գարլ 
և Աոյիւղ֊գաղ ճիւղնրը, որ բամ անում են Նտխիջհ անի 
դաւաո ը 9 ՝անձակի նահանգի ՏԼանղ եղարի դաւառից ւ 

Այո շյւհւսնէ մակերևոյթը բաւական թ եքուած է հիւ֊ 
սիս֊ արևելքից գէպի հարաւ Արաբս գետը , սակայն շյ>ջա֊ 
նէ արևէքտեան մասի թ եքուէձ էլնը շատ աւելէ քիչ է քան 
տրևելեանը* Թ եք ո ւթ ե ան չափը կարելի է էմուն ալ մակե~ 
րևոյթի բարձր և ցածր կէտերի ամենամեծ տարած ու֊ 
թ-եան հետ ունեցած րսրաբև ր ութ ե ա մր ւ Այսպէս ՝ ըստ 
Աբիիւի, Ղ՝արալաղ.եազէ լե ռնաշ/չէմ այ է մ ԷՀ էն բարձրու թէւնը 
հասնում* է 10(000 ֆ • ծովէ մակերևոյթ ից, Արաքսէ հով– 
տէ ցածր մասը ունի 2500 ֆուտ՛ բարձրութ իւն, է ս կ ա յ ս 
երկ ու բ արձրութիւնների մ ԷՀ է ամենամեծ տարածութիլնը 
ձգւում է 40 վերստ, հետևապէս և մ էՀ էն թ եք ութի ւնը 
հաւասար է 187 ֆուտ է է ւր աքան չփ լր վերստէ վրայ» 

Շր ջանէ ամբողջ մակերևոյթը կտրտուած է լեռներ է 
ճէւղերով , որոնք գրեթէ ձգւում են մէմեանց ղոլգահե - 
ո-ական ւ Այս ճէւղերէ մ էջ տարած ւում են նեղ և երբեմն 
բաւական է*°ր հովիտներ ։ Արևելեան կողմում Ա՛յս հո- 
վիտներն այնքան նեղ են և թեք, որ կր ճէ են նմանւա մ ՝)• 

Երկրաբանների կարծիքով այս շրջանը ևս, որպէս 
Ար ոք սի՝ հովտի մի մաս, էրի տակ ծա ծկ ու. ած է ևղևլ , 
որովհետև ամի ժամանակ Ար աքս ի երկարոլթեամբ տարա֊ 
ծուած է եղել լճերի մի ամբողջ շարք* Եւ գէպի գետի 
ընթ ացքը ուղղահայեաց ձգուող ճիւղերը մի ժամանակ 
կազմել են հսկայական ամբարտակներ այս լճերի միջև, և 
սրանց միջով ջուրը մի լճից միւսն է լցուն ր Սյս ամբար֊ 
ա ակները, որոնց գագաթներին դեռ. մինչև այսօր էլ կան 
թորշեր, հետզհետէ քանգուելէվ՝ լճերի մակերևոյթ ը ցած- 
րացել է և նրանք կամաց կամաց դարձել են մի երկար 
գետ, որ յետոյ աստիճանաբար փորել է իլր այժմեան նեղ 
հունը ւ Վ^երջապէս Օրդ ուրագի՛ց ցած, ուր երբեմն 9 * արոլայ 

1 ) ՅտօոօաւոտօւճՏ 6եւո> րօշյրյաբշրտշաեւււ. «բշօրեյա՞հ 
տդ. Օբյւ^6Ջյւշ«օ«ւ> #րօյււ>աշ«Ջրօ. 




ԳՈ%էՈ 1ն ԳՕԻԱՌ 



247 



և ՝ք՝ե աւէքիւ հ լեոները միացած են եղել, երկրաչարմի 
աղգեցոլթ եաԱբ սլա տ աո ու ել են, և ջուլն սկսել է ում գնա֊ 
էլի հոսել գէսլի իւր և *•> րի լնգհանուր գետաբերանը, 
որ նոյնպէս երբեմն եղել է ն ասպից ծովի յա ա ակը » ՝)« 
1Էյս պաաաաաած անցքը, որ յ այ անի է Փարաւազք Ա րսՀքսի 
անունով, և որի միջով ձգւում է Օրգսւրագից Մեղլւի 
աանող ճտնապար հը, վերին աստիճանի ղեդարուե սա ա՛- 
կան տեսք ունի * 

\Լլ։սհքսի հովիտը մի մ ամանակ ջրի տակ ծածկուած 
լինելուն մի ապացոյց ևս կարող են ծ աո. այ ել այն յիսունի 
չտվէ մ մ մակները, որ ես դտտյ իմ ճանապարհօրգութ եան 
միջոցին այս հովտում է Սրանց մեծ մասը ՏէՈՈ^Օ Շ6 թհՋ1սՏ 
8սրէ1Ո1 Լ)տք Ր • տեսակից են պալէօզեան խմբի գեւոնեան 
սիստեմի է 

Մեր ուսումնասիլաւթեան շլւջանը հ ԼԱ րիԺ ԼԱ բանական 
(ր6ՕՐ«Օ07«^€Շա8) կաղմաթեամբ բաղկացած է կ աւօա և 
տւազոտ մարնայից (\16ք)Ր6յ110)։ կրսՀքարի համախմբում ՝֊ 
ների (ՏՕ»րյ10յյ€|)ՅՈ>) չ^լ՚ տ և րից > որոնց վյ՚այ երբեմն 
կուաա կուած են խճէԱքարեր։ Շատ տեղերում այս շերտերը 
կաւճային կազմութ իւն ունենալով՝ հրաբխային ղանգուա ծ ֊ 
ների ազգեցոլթեամբ փուիոխութ եան են ենթ արկւումա 

Գես)եբԱ» Գետերը մեծ մասամբ իջնում՝ են Ալան֊ 

գեա զի լեռն աշ, ^այի լանջերից և հոսելով գէպի հարաւ 
թ ափ։. ում են Արաքսի մ էջ, 0 ր անք բոլորն էլ սաստիկ արադ ֊ 
ընթաց են և աղմկարար * Ահս շրջանում ընգամէնը եօթը 
հեղեղատ կան, որոևցից միայն չ ո բ ս ը կ արելի է դե տակ 
կոչեր Սրանցից. 

Գի լան –չայը գտնւում է շրջանի արևմտեան մասոււՐ 

և ա մ են ա ել։ կա ր դետաէլն է. սա յ աո. աջանում՝ է 1) աղկար ֊ 
սուի և Սյրի֊չայի միախաււմամբ &՝Էա ա *Հ դԷ՚՜ղԷ ^ օա > ըն֊ 
գանում է իւր մ էջ Սս տա չայը, Տևի֊ չայը և Ռիլև֊չտյը, 
անցնում է 19 գիլզերի մոտով , ոււոգելով 889 հաց ահա֊ 



\1Ջր6թւո.ւեյ յբո ցօշ». օ6օյ. Յբոօ. րյ*6. ՒԽ. ՕՅՋթշօ֊ 



Շ«ՋՐՕ. 




218 



ՇՀԳՈԳՐՈ ՒՒԻԻՆ 



աէկի, 43 բրնձի, 132 բամբակի արտեր, 280 այղ ի և 
պարտէզ, 97 արւոյտի և 133 այլ մշակելի տեղեր է 

8 գնայի , կաւՐ Ջանան ստի, կսոՐ Ոզււ/իս, կամ՝ Ուս տո- 
փի հւ կամ՝ Գիւ/գուն֊շայ — այս չորս անունն էյ կրում՝ է 

անցնելով այգ. գիլզերի մոտով* Սկիզբն է տոնում Նաղլու– 
գարա լերան մէ^յոեզից, անցնում է վեց գիլզերի մոտով 
և ոռոգում 382 հացահատիկների , 8 բամբակի, 14 արւոյ– 

աի արտերը 1ւ 108 այգիներ ու պարտէղներ, 

Վանանդ-շայ, սկիզբն է տոնում՝ Փաղմարի լեռից, 
անցնում է 15 գիլզի մոտով և ոռոգում է 660 հացա - 
հատիկների , 147 բա ւքբա կի , 94 արւոյտի արտեր և. 280 

ւնյգի ու սլարտէզ* 

Ազոցիսի-չպյ * "կէզրն հ առնում նիդէգէհ գի>–զի մոտ 

մի ախ առն ու. ող երեր առուակներից , որ բղխում են Ւոշյլու– 
գաղից, անցնում է 6 գիլզի մոտով, և ոռոգում 25 հա֊ 
ցա հատի1լև երի արտ, 231 այգի ու սլարտէզ* 

Օրղուքադու֊շայ , սկիզբն է առնում՝ Աոիլզ-գ աղից և 
անցնե լով 0 րգոլբագ բազոՀքի և 3 գիլզերի միջով, ոռո- 
գում է 294 հացահատիկների, 12 բրնձի, 254 տրւոյաի 
արտեր և 704 այգիներ ու սլարտէզնևր։ 

Միւսները աննշան վտակներ են, որ կը յիշե^Հը ՛է /»*-*■ 
ղերը նկարագրելիս* 

Այո գետակների ու վտակների ըանակուխ իւնը 

տարոլայ զանազան մ ա,1սքնտ1լներում ս,սստի1լ տարբե րւում 
է. այս կա Է։ ուա ծ է ինչսլէս լեռն երի ձիւների հալուևլուց, 
նոյնպէս և անձրևներից է Անձրևային եղանակը սովորա- 
բար վերջանում է մայիսին և հէնց այս մաւՐանակից գ ե- 
տակների ջուրը սկսում է արագուխ եամբ պակասել, մի 
բանի վտակներ , ինչպէս Աարճուանը, յուլիսին կամ ոգոո– 
տոոին բոլորովին չորանում են* Աշնան , երբ սկսւում են 
անձրևները, գետակները կրկին բարձրանում են* Սակայն 
երբեմն էլ աւՐառը, երբ սարերում սաստիկ անձրևներ են 
տեղում, գետակները բարձրանում են և հեղեղում 
կայբը, վասևր են բաց անում և տանում մեծ՜ բանակու֊ 





ԳՈՀԹԱն ԳՇԻՇՌ 



249 



թ եա մբ ցեխ քարերի , ծ աո երի և այլ սլաաահած էրերի 
** ետ, ել. այսւղիսով ահաղ ԷԳ , ւին ա սն ևր պատճառում բը֊ 
ն ա կէչե երէն է 1Լ։/ենէց աւևլի ոարոաւէելէ է եղել 1884 իմ. 
մայիսի 2 1 ֊է հեղեղը, Ագուլիս/, հովտում, որ ւՐօտ 60 
հ»ցէ զոհ է տարել և 500,000 րոլբլոլ ,քնաս պատճառն լ, 

Օրւրո, րաւ/ է ոստիկանական չչվանի հ/)ղը չաա ղանա֊ 
ղանա կերպ է. մէ ք անի տեղերում ա։ ազոտ է, խիճ և մեծ 
.բարեր խաոնուած , մէւսներում կաւային, փոքր էնչ աւա֊ 
զախտոն, մէ ր անի տեղ էլ պատահում են տղմախառն և 
աղա խառն հողեր» Լեռն երի հողերն աւևլի բազմազան են։ 
Շատ տեղեր, իմ էև հողը միանգամայն համապատասխա- 
նում է երկրագործ ութ եան պահանջներին, սակայն և այն ֊ 
պէս՝ գրեթէ ամբողջ տարին ղ»՝֊ըկ են մնում բուսակս,֊ 
՚հութ իւնից, որովհետև հնար ալ որ ութի ւն չկայ ոռոգելու * 
Բարձր լեոներէ վրայ, ուր ղ էլղացէները .քչում են ի֊ 
րենց տաւարներն արածելու, ՀՈԱՈսկանով*) էսն Ա չափս,֊ 
զանց միակերպ է» Այստեղ աճում՝ են միայն կաղանչան 
(«ՕյւՕԿՋքյ). ղու իրակ (^աՈԱ*), վայրի սոխ, և ձիագի 
(ճ00Ա1*ե). խոտանման (3.1Ձ.1\08ե1«) և բակլայի բսյսեր բո֊ 
լոր սվին չեն հան գի սլում, Ծառերը չատ քիչ, այն էլ միայն 
սարերի գագաթներին են պատահում՝, Ա լստեղ աճում են 
ծառանման ցրանի (Ա0/8686;1եԱաՕ>, յ՜ԱաբՏրԱՏ), լաստենի 

(0.1եճՋ). կենի (711Ըէ), և կեչի (ՃՇթՏՅՋ. ե€էս1ստ)։ և ու֊ 
ր է շներ յ ), 

Բոլորովին ուրիշ տեսք ուհին ջրարբի տեղերը, Ա ր ան ք 
բոնում են հովիտների ցած մասերը, զ ե տա1լեերի ափերը, 
և մանաւանգ Ար, ոք սի հովիտը. Արանք մի մի սքանչելի 
օազիսներ են ներկայացնում՝ իրենց հարուստ բու սակա֊ 
նռթեամի և միայն սրանց պատճառով է որ Գոզթնին 
սալել են < գեղեցիկ » և էդին և էտ, մակգիրները* 

Ա լիման, — Օրգուբագի ոստիկանական չ լվանք բոլոր 
կողմերից լեռներ ով չլվապատուած լինելով՝ բաւական մեղմ 
և միապաղաղ կլիմայ ունի. Այստեղ եղանակները կանո֊ 

1 ) ՔրՕ^Ա»Շ«ա. յ. գ. եր. 608 . 





250 



ԱՋԳՕԳրՈԻՒԻԻՆ 



նաւսլ. կերպով յաջարդտո-մ՝ են միմեանց և Արան այնքան 
զգալի կերպով չի յա^որգոԱ ամառը, որ հար կա ւ որ լինի 
պաչտպանել խաղողի վազերը եաեկելով հողով, ինչպես 
այգ անում են Արարատեան գաչտսւմ. 

Այս ոստիկանական ամբողջ չյվանում՝ միայն մի տեղ, 
Օրգոլբագսւմ, կայ օգերեւոյթ արանական կայարան, սա ֊ 
կայն այստեղ էլ միայն նստոյցքներև են չափ, ում, իսկ 
օգի րարեխառնութիւնը ոչ. Ուսի եւ ստիպաաե ենք բա֊ 



Մթնոլորտային նստղյցքնեըի քան ակութ իւնր 

(I քի^իմեաէ) 



— ք 


8– 1 
II 

50 


ծ 

3 տ 

տ– .3 

5 իծ 

* 1 


ք 

=տ 

4 


— ր 

ր 1 
55 1 


յ 1 

-3 

է 

00 


4 | 

է 

00 

| 


11 
9 | 

Տ* 

° 1 


• I 

•§* 

«8 

Տ 1 

ր 

տ ւ 


❖ 

■8 

5 

«8– 

6 1 
«Հ—Լ 


Հ. 

«8 

*§* 

>8 

^ 1 


4* 

«8 

Տ 

•8– 1 
•8 1 

<<• յ 


1 

֊3– 

•8 

6– 

3 

՝>5 


1899 


I 

15 


1 

21 1 


23 


1 

20 


62 ՚ 


1 

0 


°՛ 


0 


1 

10 


16 


55 


< 

16 247 


1900 


7 


8 


34 


12 


55 


25 


24 


21 


1 


9 


27 


10 


232 


1901 


17 


— 


— 




50 


52 


1 


0 


52 


30 


50 


՚ 

3 


— 


ա 


17 




47 


71 


59 


9 


7 


5 


օ 


43 


58 


Օ 


Հ325 


1903 


— 


35 


15 


— 


1 


— 


5 


— 




7 


12 


1 31 




Միլ. 


14. 


18. 


30. 


34. 


է 


24. 


7. 


6» 


14, 8 


21. 


Տ 


12. 

յ– 


268. 



լականան ալ միայն հետեւեալ երկու ադիւսակներսվ, որոնք 
ցոյց են տալիս մթնոլորտային նստոյցքների քանակս ւթիւնը 
եւ այն օրերի թիլը, երբ տեղի Լն ունեցել այգ նստոյցք֊ 
ները, Տարեկան միջին բարեխառն ութ իմեը, գտտելով 

հո, /կա սի օ գերեւոյթ արան ական քարս, է զով, հասնում՝ է 

–|– 12» 8 8.)ւ 

Հանցեր, Թէև այս շրջանում ոչ մի հանք չի մշակւում, սա֊ 
կայն մի չանի տեղեր, ինչպէս Դոնիս կամ Տրօնիսի մօտ ճալ֊ 
սլաստ լեոներում նկատուած են հին հորեր և պղնձի ու արծաթի 









252 ԱՀԳՈԳՐՈԻԹՒԻՆ 



հանք։ Փ առա կա գիւղի լեռներում նոյնպէս նկատելի է պղնձի և 
երկաթի հանքեր։ Փադմարա գիւղի մօտ, Վանանդ֊գետի եզրերում 
նկատուած է գրաֆիտի, արծաթի, պղնձի և երկաթի հանվեր, 
ինչպէս և ապակու, քար։ Այստեղ նկատուած է ապակի հալելու 
մի հինաւուրց հնոց։ Ունուս, Նուսն ուս, Կարճևան գիլզերի մօտ և 
Մորվանիս գետի եզերքում ևս նկատւոլած է պղնձի հանք։ Աղի 
հանք նկատոլաձ է 1) Եայիջի և Դաստա գիւզերի միջև, Արաքսի 

ձախ ափի բարձրավանդակների մէջ և 2) Գերնիս֊չայի ( Արարս ի 
ձախ վտակ) ձախ կողմը, Խանաղա և Աղրի (Ներքին Ագուլիսից 
3 վ. հեռու) գիլզերի միջև բարձրացող լերան մէջ, և 3) Դերնիս 
գիւղի մօտ Գերնիս-չայի ուղղութեամբ, ճարպաստ կոչուած տե- 
ղում։ 

Վանանդ֊գետի ամենավերին մասում, Փիդմաոու թրքարնակ 
գիւգի մօտ կայ չուգունի հանը։ Մ կեդեղի ^ձ1ԱաեքԱ\ՕՏե18^ Խանքեր 
նկատ ուա ծ են Օրդուբագի մօտ Մելիք 1‘րրահիմ կամ Ս պիտակ 
լերան մէջ և Եայիջի գիլզում։ 

Գանձայի մօտ, Աւաժար լերան մէջ կայ ևրկաթիփայլ (՚&Շ– 
յրեՅՈԱԱ 6.16 Շ«*ն) ե գրաֆիտ ։ 

Վերին Ագուլիսի մօտ պաղլեղ ^83.011^* Բևլև-չայի աջ ա֊ 
փին, Մսրվանիսից բարձր լերան ճիւղի մէջ կայ կրակի դիմացող 
կաւ I Եայիջի մօտ ջրաղացաքար։ 

Հանքային Հըեր * — Փաոակա գիլզից մօտ * V։ վեր""՝ Հե- 
ռու, դէպի արևմուտք, Ս. Ատևփանոս վանքի անտառի մէջ կայ 
ծծմբային ջուր։ Նոյն գիւզից մօտ 10 վերստ հեռու, դէպի արևելք, 
Բուրքուրոտ ձորակում, Փառակայ-գևտի ափին կայ երկաթաջուր, 
ինչպէս և Փիզմարլու գիւզից 1 վերստ հեռու և Բելև գիլզում։ 




Պէւտօան Հ1ա(Ւ0Տ Տ1;ՍՈԻԹ1>Ի|| 

0. ԲՇ՚ԼԱՀՈհ Շն հՇՈՇՑՈԻՄն 

Ս՝1ր ր ... սսւՏեասիբսլթեան վ այրը հնսլմ՚ը ո։ էք լ 

Գ...,քյն 1), 7 սղթան *) կամ Գողիքանց 3) ղ ա . ա,լ, ԳոոԱ ան 
ա..ւն և 7 *« ղքմնասաան 

ՀոովմԷացի աշխարհագ իր ՊաղոմԷոսը (Բ, Գ% ֊քՀ, \ 
նլ,,.,ն կոչում է ք^օԼծտ՚ղ կ ա ,ք ՕօԱշՈ 6 ). յայանի չէ թէ 
այս անունը ինչից է ծագել » 

Արաբացիների և Պարսիկների աիրապեա ուքմեան մա֊ 

./.սնակ այս գաւաոակը կոչոլել է Լ. ղաա յ ղ ր , սն) անշոլչս, 
Աղաս. Գիրան Հազարի անուամբ, իսկ ա յմմ անուանլո. մ՝ 
հ Օբգոլբագի կամ Ագոլլիսի ոսաիկանական 
մանուև բաղպբի և գլխա, որ ասանի անուններով . 

Հնումը այս գա. առակը, ինչպէս երևում՛ է Մովս էս 
Իորենացոլ աշխ ար հագրոլթիլնից , պա ականում էր վ աս֊ 
պուրական նահանգին, սակայն յեաոյ, Ը, գարում, ինչ ֊ 
ս,էս աւանգում է Թովմա Արծրունին, վերագրոլե, է Սիլ֊ 
ն հՒ ն ք Գ»*–ցէ այն պա աճ առով, որ նրա բնական գիրքը 
այգ էր պահա նջում, Արաըսը բնական սահման է կաղ֊ 

*) Մ . Խորենացի. 

*) Ստեի. Օրբելեան գլ. ժե. Խոր. Բ. 7. 

*) Ասաքել Դալրիժևցի. 

*) Կոր իմն. եր 24. 

Թովմա Արծրունի. 

*) Պաղոմէոս է. ժգ. 



. 








254 



ՕԶԳԱԳրՈԻԹԻՒՆ 




մսւմ Վասպուրականի և Սի՛նիկի մէխ-մէկ Խ 

եկեղեցական վիճակ, նա ենթարկեմ էր Սիւնեաց, Տ 
թևի եպիսկոպոսին 1). Մի երրորդ– պատճառ, էլ Ստեփա֊ 
նոս Օրբելեանն է բերում, ասելով, թէ Գողթնի իշխան, 
ները Սիս ական կամ Ըխնեաց ցեղից էին և իբր մառան֊ 
գութիւն էին ստացել այս գաւառակը. 

Գողթնին վերաբերեալ ամենահին տե դեկա թիւնը, որ 
տալիս են մեր մատենագիրները, այն է, որ քրիստոսից 
վեց դար առախ Տիգրան Երուանդեան թագաւորը Աժ֊ 
գահակի զարմից տասն հազարից աւելէ գ երիներ բնակեց֊ 
րել է *մեե սարի արևելեան կողմում մինչև Գողթնի 
սահմանները, որոնց տուել է նաև Իրամ, Զուղայ և Իո֊ 
շակունիք Հազողները *). Բայց թէ ոըա%Հ Գաղթնում էլ 

էին սփրւուաե, գուշակեչ է տափս նոյն պատմչվ,, Իպ,ե– 
նացու, այն խոհերը, թէ Արտաշէսը տաչէս է խր ըո֊ 
պարապետ Սմբատին ւղմասն արղռնի, որ ի Գողթն 3 ).. 

Այս դա. առի նահապև աներից և իշխաններից շատ 
րտերն են յիչւում՝ պատ մութ եան մ էխ որովհետև սա ա֊ 
չանձնացած էր և շատ քիչ հաղորդս, թիլն ունէր հայոց 
թագաւորների հետ, սակայն և այնպէս՝ քրիստոսի Ա. դա֊ 
րու կիսին յիչւում են Շաբ կամ՝ Ոաբիթ և սրա կին 
Նշնա, որդին ՝ Իոսրով և թոռը՝ Վահան. Սրանցից յետոյ 
Գ. դարի երրորդ քառորդում՝ իբրև Գողթնի առա9ին տէր 
ւիչա տա կւում* է մի ոՁն Ատոմ *) իշխանը, որ ուրիշ իշ- 
խանների հետ ուղեկցում՝ է Սուսիկին նեսարիա՝ կաթու- 
ղիկոս ձեռնադրուեչու. Սրա ժամանակը Գողթնեաց տէրր 
Ներսիսեան գահնամակի մէչ Հ&֊դ կարգումն է յիչատակ֊ 
լում, իսկ Ե. դարի սկզբում՝ Սահակի գահնամակում ա֊ 
ւե,ի բարձրացած՝ Ո֊րդըւ Իսկ արբունի բանակի Գողթնեաց 
զօրաբաժինը կազմուած է եղել 500 հոգուց . Հինգերորդ 

^ Սա եփ. Օրրել . 

*) Մ– Խորեն. Ա . Գլ. Լ. 

տ) Մ. Խոր. Բ. ԾԳ. յի շ– Ալիշան. Սիսական. եր. 310. 
ւյ Փաւ.* Բիլդ. Գ. գլ. ժր. 




ԳՈՀԹնն ԳԱՒՇ Ռ 



255 



Գ ա րէ ՚1 և 1՚1 և 1՚ը յ ա յ տն Ւ է Շաբիթ անօմևսվ նահապետը, որի 

հասակ և Շապուհ որգիները հայրական մ ա. լանդո, թ ճ ան 
համար ւկռոլէին է վեր այ գեղեցիկ դեդՀն Որդուատայ, և 
ի ճակատելն զօրօք ընդ. միմեանս՝ Լհար վասակ որով զեդ֊ 
բայրն և խտլխոզեաց մերձ ի մահ, և յետոյ զգալով՝ կոծում՝ 
էր ու եղրօր բմշկուելոլց յետոյ նրան է թ օվնում բոլոր մա֊ 
ոանդութիլնը և իՀքը հեռանում՝ է տանից ու կլ,օնաւս֊ 
րուելով հայր Գիւտ կս շլում՝, Այնուհետև գրևթէ մի ամբողջ 
դար Գոդթնի մասին ձչ մի յիշատակօլթիլն չի լինում • 
Յետոյ է. գարի սկզբում յիշատակւում՝ է մի ոՏև Վռամ 1), 
իսկ գարի կիսին (652 թ արաբացիները ասպատակում՝ 
Լն նաև Գոզթնը, շատերին սրից անցկացնում և. պայլս 
գերի վար ե ալ կանամբբ և մանկաեաւ անցոլցանէին ընգ 
դետն Երասխ ընգ հունն ՏՀոլղայոյ,, 

Աոյն աւերածութիմնները չարունակուել են նաև այս 
գարի վելվին , երբ հաշմ՝ ոստիկանը Նախիջևանում ՝ և 
Խրամում հայ նախարարներին և իշխաններին այրելուց և 
Գոլինը սրի ճարակ գարձնելոլց յետոյ ՝ շատերի հետ նաև 
Գոդթնեաց տէր հոս լավի չորս տարեկան Որ գի Վահան 
Գոդթնեցոլն էլ գերի է տարել Գամասկոս, Ա ա այստեղ 
մահմեգականօլթիւն է լև գոլն ել և սովորելով արաբական 
գիտութիլնները՝ արքունի գի լան ա պետ է գար ձեր Օմարի 
ամիրապետութեան մամանակ Վահան Գռլթնեցին թ ոյլա֊ 
տւոլթիլն է ստացել այցելելու իլր հայրենի երկիրը միայն 
այն պայմանով, որ նորից յետ գառն այ, Վահան տիրել է 
իւր Գոզթան գա լառին, տեսել նրա աւերածոլթիլնը և 
զգացել իւր ներքին ալերը, լալով զղջացել իւր ոլրացոլ֊ 
թիւնը և ամուսնացել Աիւնեաց Բաբկեն իշխանի գստեր 
հետ, բայց յետոյ հրամարուել է նրանից և մի աո. մա֊ 
մանակ ճգնալորական կեանք վարելուց յետոյ՝ ինքնակամ՝ 
գնացել է ամիրապետի մնա և խ ոսաովանևլով բրիսաոնէա֊ 
կան հաւատը նահատակուել նրանից 7Ց7 թոլին 6 ), 

V Սերէոս պատմիչ յիշ. Սիս. եր 310. 

V Տամ չ եան , Պատմ. Հայոց Բ. եր. 382—385 . 




256 



ԱՀԳԱԳՐՈԻՒԻԻՆ 



767 թափն, Սխւն կաթ սւյԱէկոսի կազւՐած ժողովում* 
յիշւսւմ կ իբր Գողթնի ր ակր ոՁն Սահուկ, որից յետոյ 
այլևս ոչ մի իշխանի յիչաաակութիսն չի երևում* 

Տասերորդ, դարում՝, 8 ու սափի հալալածներից յետոյ 
յիշլսւմ կ արաբացիներից կարդուած Ամիրա) Գողթ ան. 
իսկ նսյն դարի վերհսւմ Ասքուալուփ կամ Ապուտկլփ ա֊ 
նունսվ մինն է եղել Գողթնի ամիրա), որ 983 թուին աս ֊ 

պաաակել կ ՚էէպի ճուաշ և Վասպուրականի սահմանները, 
բայց միքանի տարուց յետոյ նրա երկիրն աւևրուե լ կ 
Ա, որ պաս, ականի մեծ ամիրա յ Ս՚ովադայի որդի Ապլճկհից, 
ք՝՝այց Ապուտկլփը դարձևա լ դօրանալով 989 թ ուին ասել 
կ նաև Գուին քաղողը, և հաշտութեան դալն կապել Արմ֊ 
բաս. Շահնշահի հևա, 0 այտնի չէ, թկ միհչև երբ կ տևել 
այս ամիրաների իշխան ու թիւնը, որոնք նստել ևն Օրդու ֊ 
բաթ, հա լան ական կ, որ տևած լինի մինչև թաթ արաց 
այս կողմերից հև ււանալը* 

Այնուհետև դարձեալ պատմութ իւնը միանղ ամայե 
լււսւ. մ է ա մ ս կողմերի մասին մինչև. Շ ա*,֊ Աբասի օրերը, 
երբ շատերի հետ ղ Լղթնեցիներ ևս գաղթել ևն Պարս֊ 
կաստան և երբ Շյսհ֊Աբասը Ադսւ/իս դալիս Անդրկաս 
ահ անուն , որ նորահաստատ դպրատան ուսուցի^, կր, 
շարժել կ նրա բարկութիւնը, և նահատակս ւևլ նրանից, 
չկամենալով ուրաևալ յյրիստոն կական հասաս, լ >• նրա դա ֊ 
ղանն երի աո^ա^ ձդուած նշխարներհ ադուլե ցիները հաստ֊ 
րել են և ամփոփել Ւցոձորի եկեղեցու «/^ խորանում՝ *)« 

Մի սւրիշ յիշատա կագիր ևս ԺԼ՝* գարու վևրհոէ.։Ր 
(1692 — 6 թոսերին) պատմում կ, թկ ինչսլկս Պարսից մի 
զօրա գունտ ձևացնելով իբր թկ վրաց ՛Է՛") պիտի արչաւկ, 
եօթն անդամ խաբկութեամբ աս պաաակել կ Սի սնիքը և 
էի մասն ինչ Գողթնևաց... և բազում՝ սուտ քրիստսնեայք 
ղճշմարիտ հալաս, Ա քրիստոսի փոխանակեցին ընդ.,, օրի ֊ 
նացն Մ ահմևդփ և միաբանեցան ընդ Պարսից, և այնքան 

») Աոօորևլ Գավրիմեցի. գլ. ԻԷ.։ Սրա պաամութի ւնը հէնց 
Հիմայ էլ դիակ ամէն մի ագուլեցի « 





ԳՈղԹՈն ԳԱԻՈՌ 



267 



հհաս և ասերս դործեցին. և մանս, սանդ. որդխ անիծն֊ 
լոքն Վասակայ Սիսննցքչ, պ , բ ազ ,, լւ ք սո1տ / /ա/|քաւ|ր ^ լ 

օրինազանց աշխարհականչ... դն ացեալ յարն ցան ընդ ղօ֊ 
ր Ը “ ն«րա, և աո Լ ալ սփոևցան ընդ. ամեն աքն երկիրս, 
ղդևօղ, ղդ ...սառ ս, ղվանչ, ղան ա պաս, , որչ ի լևրինս և սրչ 
ի ղալաս, աղդ և աղդ սաոսթեամբ պատճառս յօդելով, 
և. ոչ ՛մնաց առեղի օր ոչ կոխերին ո,ոչ նոցա. և այնպէս 
ասեր դարձս, ցին ղևրկիրս ամենայն և կոզոպաեցին ի ըս֊ 
աացսսածօց, առհասարակ ղամենեսեան ահաբեկ և որաա֊ 
կոաոր արարին *)։ ւ 

ԺՐ % . դարսս Ս կղբին, Գասիթ բէկի արչասանչնևրի 
ժամանակ, մասնասորապէս Ադոսլիսր յիչաոսմ է իբրև բազ֊ 

մա մարդ չաղսչ, ոսր քէին իբրոս ...ասն հաղար աո,%չ 
Հայօց,, և սսր կային մինչև անդամ €ղօրա ղ լո լի^, և աղօրչ 
Հայոց* 2 ). Սակայն հաղիս թէ այս աաասն հազար աոս\րը* 
ճ ե ա Ժ ն հ թէ և Նալեանն էլ ասոսմ է. . *Ա յս դիսղաչա֊ 
ղաչ Աղայիս երբեմն ոսևէր 8000 տոսն հայ, այժմ հաղիս 
/մ է կայ 1000 սասն, 3 ). ՛ի վելվոյ այս բազմամարդ Ադոսլիսը, 
որ առև արական կապերով ասելի կա պո սա ծ էր Պօլսի, 
չան թէ Թ է հր անի հևա, Գասիթ բէկի արշասանչների մա֊ 
ման ակ երկոս կոսսակցոսթ նան է բամանոսել. մնծադոյն 
մասը, որ առևտրական յարաբերոլթ իսններ է ոսնեցել 
Պօլսի հես,՝ հակոսաձ է եղել Օսմանցիների կողմը, իսկ փոչ֊ 
րադսյնը Պարսից. Ոսսաի և մեծաղոյն մասը իրեն ղ լոսի, 
ոսնենալով Մելիչ֊Մոսսին, ըն. բդի մա դրել է Գասիթ բէ֊ 
կին և նենգոսթեամբ սպանել Մելքչ Փ արս ադան ին, նրան, 
որ ազատել էր Մել/չ Մ ոսսի կնանբը *), Այ.. պաամոս֊ 
թևան մ էջ ադոսլեցիները միանգամայն արաաասորոսմ 
են իրենց անոսնը, միմիայն իրենց առևտրական նպատակ֊ 

,՝) Սիսական ևր. 311. 

ռ ՝ռէօՏէ Գաւէթ րէկՒ ՝" *■**-*+**■ 

*) Սիսական , ևր։ 325 . 

) Գաւիթ-Բկ կի պատմոսթ ի,նր ժողովրդական աղրիլրնևրիո 
շուտով մամուլի կը յանձնեմ, * 113 





258 



ԸհԳԱԳրՈՒ/>ԻԻՆ 



ներն ի նկատի առնելով դավաճանելով ընդհանուր հայ֊ 
րենիքի աղատութ եան գործին» 

Սրանց այս աաճկասիրութ իւնը ւ/ի Հանի տարի յևտոյ 
խստիւ պատմուել է պարսիկների կողմից, ինշպէս երևոլյէ 
է Գիսարի ձեռագիր Ցայսմաւոպքի կողքին գրած հե֊ 
աևեալ յիշատակարանից. 

ի (հճՀ թ. (1730), ի ժամանակս թադաւորութեան 
Պարսից շահ Թահմաղին և թադաւորութեան օսժանցոց 
սուլթան Ահ մատին և կաթ ողիկոսոլթ եան սրրոյ և մեծի 
աթոռոյն I; Լմի ածն ի առ. Աբրահամին և ժերօյ նահանգիս 
տանն Գողթնեաց սրր»յ և մեծի աթոռոյն սրբան Թով- 
մայի առաքելոյն առաջնորդ հզահոգի և սրբակրոն վար այ 
Տէլ, Սարսեղ ածաբան վարդապետին ի սոցա ժամանակիս 
եզև մեծ վրդովումս և խռով և աղմուկ և կռիւ և կագ 
այսինքն ի մ էջ երկոլց ինքնակալ թագաւորաց օսմանցոց 
և Պարսից և եղև մեծ հալածումն մերագնեաց քրիոտո– 
նէից և եղև ի փախ չիթ օսմանցոց ի Թաւրիղօւ և. եկիև 
աղդ֊ Պարսիցն ի դիւղաքաղաքե Օր դո լվար ժողովեցան և 
բանակեցին և անտի ելեալ մտին ի Դաշտ կոչեցեալ գեղն 
երկու տասան հագար հեծելգք և կոտորեցին ի նոցանէ 
հոգիս գճ արանը, մանկանը և կանանց և գ երեցին ի նո- 
ցանէ անձինս ըճ և այլ աւելի ր և ես ականատես եղայ 
աչօր իմգք և տեսի զաստուածային սուրբ տառս ի ձեռս 
նետող ազդին Պարսից դերի, դալարեցաւ աղիք իմ և ցա– 
ւեցաւ սիրտ իմ յ )ւ 

Մի կարճ միջոցից յետոյ էլ (1762 թ.) Ադո, լիսն է 

ենթարկուել մի այսպիսի խիստ աւերմանա Ատ ր պա տա կան ի 
կողմնակալ Աղատ թանը այս տեղով անցնելիս Ադ–պէ ս ից 
խնդրել է ցորենի, գարու և այլ պաշար ու հարիւր հա- 
գար դահեկան դրամ՝, և երբ ադուլեցիք իրենց էսայի ա֊ 
նունով դլխաւորի յ ո 1՚դ ո ( ,ո վ մերժել են, խանը երկու ե– 
րեք անդամ կրկնել է իւր պահանջ^, սպառնալով, որ 
եթէ չկատարեն, կաւերէ քաղաքը, Եւ երբ ադուլեցիները 



*) Տէր Ցակոր քահանայի ձեռագրից. 




ԳՈ%ԹԱՆ ԳՇԻՕՌ 



259 



մերմհլ են , նա յարձակել է ագուլեցիների ղինոլորուած 
ղնդվ, վրայ և սարսափելի ջ ա րգ տալով, ,ի մէջ երրորգ 
.քաման II. տաճարն քայքայետլ ջախջախեց էն, և Սրրոց 
մսզար մ ւսսսլևքն ամենայն գերեցին, ...անթիւ քրիստո– 
նեայր ալք և կանայք, երիտասարդդ և մանկունք սրով 
անցուցին, որ ղամենայն հոդն արեամչ լ ներկևալ շաղա֊ 
խեաց, և գալարս երիս յայս գիլզս բնակեցան. թէ եկե - 
ղեցիք և թէ րնակոլթիւնք ամենայնի մերկացոլցին որ իրր 
մերկ ի մ օր է ձնեցևալք, էլ յետ այնքան սրախողութ եան 
յետ Ձնացե ալ քրէստոնեայքն կողոպտտրար գերեցին որ 
թէ ողորմեի Ագոլլեաց և թէ բոլոր շչվակայ գիւզօրէիցն 
մինչ ի ՌԲՃ (1200) քրիստոնեայ գերեցին, և ս. տ աճ ալքն 
խան գարե ցան և եղեն ան .Րա լոր. սրնա կ, իբր թէ տասնա - 
մետն աւերեալ 

էյս աւերածութիւնից յետոյ ագսլ լեցիներ ից շատերը 
գաղթել են նաև ր Պօլիս, ուր հիմնել են Բէկ-օղչոլ թաղը, 
Ադ ուլի սի թաղամասի անունով , որ մինչև այժմ՝ էլ մնա֊ 
ցել է միայն գերե ղմանատան վլւայ –ւԲէկ-օդչոլ գերեզ- 
ման ատոլն՛»» 

1'նչպէս ասացէնք. Պարսից տիրասլե տոլթ եան մ ամա- 
նակ Գոդթան գա լառը այմմեան ոստիկանական սահման- 
ներով կազմում էր մի առանձին միոլթիւն Աղատ ճիրան 
անունով , և կազմում էր Նախիջևանի խանութ եան մի 
մասը, իսկ վերջինս ենթ ար կլում էր Ատրպատականի կու- 
սակալի, նա 

Աղատ ճիրանը բամանւում էր հինգ մա հա /ների 
1) Օրգոլբագի, 2) Ագուլի սի, 3) Դաշտի , 4) Բելևի և 5) Ջա– 
ն անարի է Այս .Րահալևերը կառավարւում էին միլ ւբոյիլկ– 
ներով (տաբ 60 յ 1101 ՀՋ««), որոնք ենթ ար կլում էին Օրգու– 
բագոլմ նստող խանին, իսկ սա ՝ Նախիջևանի խան էն. Հայ 
գէ ալերը կառավարւում՝ էին տանոլտէրներ ով, որոնք մինչև 
այմմ էշ մ և Աք են կո շլում՝, Թէ մելիքները և թէ մտնա֊ 
ւանգ Օրգուբագի ու Նախիջևանի խաները սաստիկ կեզե– 

V Աէ սա կ ա ն եր. 331, 





260 



ՈՋԳՈԳՐՈԻԹԻԻն 



քոլմ էին ժողովրդին. շատ մելիքներ էլ գործիք էին գառ֊ 
նամ խաներին և. նպաստում նրանը ՝ կեղեքելոււ Ահ ա ինչ 
է պատմում արմ, Տէր 6 ակոբ քահանան սրանը մասին, 

ւՄելիքեերը խ աների համար դ՚դ՚ծիք լինելով լուր էին 
տանում խանին, թէ այս ինչ վաճառականը գալով մեծ 
վաղ է բերել կամ լալ ձի, կամ լալ ջորի* Ւ*անը մարգ էր 

ուղարկում թէ ձիգ, ջորիգ տուր, կամ՝ 100 50 ոսկի 

փող տուր, ամէն ով որ ընգիմանար , օրերով պիտի կա֊ 
պէին փայտի , ծեծելով արիւն շաղախ անէին* Մ ալխա ֊ 
ոեանք, որ իմ՝ աներանք էին, ասում էին, թէ պանգըխ֊ 
տութիւնիը եկած լինել ով պահանջում են նրանըիը մեծ 
գումար, և հսկում են, որ չփախչի, նա ըերևկով իւր կնո - 
հը պատուիրում է իրիկուն հաըը փռել քոլրսու վրայ, կե֊ 
րակոլրներր ամանների մէջ կարգով գարսել, ճրագը դնել, 
այնպէս որ հերթ իը մելիքի մարգիկ հսկելու ժամանակ 

համարեն թէ տանն են, և ապա իրանք լուո. ու մունջ 
պատի տակերով գուլ։ ս են գալիս փախչում գնոււՐ ՝Լերին 
Ագուլիս՝ ս, Աստուած ած ին , , , ուր երեք օր թ որոնների 

մ էհ թ աք Ձնալուը յետոյ , գիշերով գուրս է դալիս փախ֊ 
չու մ Սիւնեաը կողմերը » 

Ապա արժանայիշատակ քահանան մի առ մի թլոււ/՝ 
է թէ ինչպէս այսպիսի հա լա ծ ունքն եր է։ պատճառով ինչ 
տներ ուր գաղթեըին* Հետաքրքրական է Արրահամ և Ա֊ 
ղա մալ մտերիմների խօսակը ութ իւնր այս հասլած ա՝1 քների 

ժամանակ ւ Մինը ասում՝ է միւսին, աԱղամալ եղբայր, մի հը֊ 
նար գտիր տյս գաղթ ակւսնութ եան աո ահն աոնե լա ։ այո֊ 
պէս չի լ/մաիլ, ամենքը փախան դնաըին»* 

Աղա մալը պատասխանում է, ՝1նաս չունի, ր ո ղ կր ք ս, ~ 
նի որ հատ հատ լինի, մեծ մեծ տակ կանիլ 

Հալած անքի հերթը էէ է հասնուՄ, լուռ ու 

լՐունջ գուրս են դալիս 1 ւ1՚2ի 1 >Ո ՚1 փ ա խչ" լ ՛^ ևրբ հասնոււՐ 
են հարճուանի դաշտը, լեզուները րաըւ ում է, ոկսոլ մ՝ են 
միմեանը հետ խօսելլ I Աղա մալ եղբայր, աոոււՐ է Աբրահամը, 




ԳՈՂԹՇՆ ԳՇԻՇ/հ 



261 



այ.է.1 բողկը մեծացել է, ա ,քէն յինը մի ձմերուկ/, չափ, 
,1/,նր իմ 1 ղւ/սիս է դիպչ ում, միւսը ^օ>ւ 

Սովորական ևրև ոյքմ էր նաև, որ /սանի մարզ իկը 
յաըձակւռմ էին շլվակայ /սաների երկրներ/, ,/յլ.այ և գ ե֊ 
րիներ բերում՝, թալանում, ալերում • ՍԼ յսպէս նոյն արմ. 

Տէր (քակոր քահանան պատմում է, թէ Մա մա գիլ լի իա֊ 
նութեան մ ամանակ լԱնոնց Լա, Բդին դնում է Ղ ար արա, չի 
կան ալքը և երե /սայրը ձմեո ժամանակ բչում՝ բերում 

Գաչա զի, զը. ճանապարհին Ալանդ եաղ սարի գլխին եր- 
կուհոգիս (յղի) կան այր և երեի, ալը չկարողանալով ընթա- 
նալ, սարից գլորում է, քցում ձիւնի մ էհ սպանում . Դաչա 

հասնելուն պէս ածու.Ր են մեծ մեծ աներ, Շուռով գա֊ 
բունը րացւում է և սով սկսւում. ոչխարի նման աանում 
են եղել ցերեկով խոս, արածացնում, դիլերները բերում 
լքցնում մեծ մեծ աներ և յեաոյ եկեղեցու բակը. Պա֊ 
ոաւները կը պաամէին, թէ .բոնով անցնելիս կա, լա չէին 
մեզ, աղ կուզէին խոաի հեռ ուռելու, Շատերը չկարողա- 
նալով ապրել, սկսան կոտորոլիլ . . . 

(կյս սովը 7 տարի է տևում, է Մարդիկ սկսել են բամ- 
բակի հատը բովել, աղ ալ. նոյնպէս նուշի, ընկոյղի կեղև- 
ները աղալ, հր ով խմորի պէս շաղախել , երկաթի վրայ ե֊ 
փել և ուտել, ՚Լարաբաղցի Օւն անանց Հայրապետը որ 2 
գութան է ունեցել, սովից մեկնելու ժամանակ նրա նազ- 
լու կինը գլխի արծաթները խփում է գետնով և ասում . 
ինչճւ ես հարկաւոր, որ (քլնանանց Հայրապետը մի նըշ֊ 
խ ար հա չափ հաց չի գտնում դնի բերնին յեաոյ մեռնի, 
Հայրապես,/, մեոնելից յեա ամբողհ գիւղով (դաշաեցիը) 
անցնու մ են Պարսկաստան, դնում Լուալվան. այնտեղ աղ֊ 
ջիկները ջրի դնացած ժամանակ պարսիկները զոզանում 
են տանում տալ/, ս Իսա~ խանին. Սա էլ նշան ուա ծ լինելով 
Իոյ քաղոցում, ուղարկում է իլր նշանածի համար . դնում 
աղաչում պաղատում են, բայց շեն կարողանում յետ սաս,֊ 
նալ, նրանց բոնի թ ու չքացնում են , 

Սովորական երևսյթ էր խանի համար աղջիկ հաւա. 



17 





262 



ՇԶԳՍԳՏՈԻԹԻԻՆ 



քեչը, գալիս որոնում էին և 11 — 13 տարեկան գեղեցիկ 
ածիկներին բռնութեամբ տանու./ քսանի հարեմը, և 
թուրքացնում. Այսպիսի կլ.օնափ»խսւթիւնից աղջիկներին 
ազատելու հաւՐար գեո. շատ մատաղ հասակում պսակում՝ 
էին չափահաս տղաների հետ , որովհետև պսակուաձ֊ 

ներին չէին տանում. Պատմում՝ են, որ Մել/ք Կարապետի 
ցոյղ տալով *Մ արտիրոսի ք ո յը Փ արուն բոնում են, որ 
տանեն. սա հէնց որ այս իմանում է, իշակաթնուկ կո֊ 
չուած խոտի կաթը քսում է երեսին, որ այրի ու աղե - 
ղացնի իրեն. Եւ երբ գալիս են բռնելու, փախչում* է և 
մի բարեր կարից վ ա մ1՛ ընկնում՝, որ մեռնի , բայց ողջ է 
մնում՝, Բռնում՝ գնում են ձիու վլւայ և տանում, Ձիուց 
վայր է ընկնում և կրկին փախչում, սակայն բոնում են, 
տանում, թուրքացնում. 

1797 թուին մ անտախտ է տարածւոււՐ ՚Լարագա֊ 



ղում . տեղական հայերը գալիս են Վ. Ագուլիո և. մի վար ֊ 
գա պետի ձեռքով ս. Թովմայի ահը տանում, փրկութիւն 
հայցելու. Վարդապետը այգ. տեղ վար ա կլում է՝ մեռնում, 
այն ժամանակ ս. Թովմայի առաջնորդը ուղարկում է ներ- 
քին Ագուլի սի քահանայ Տէր Անդրէասին՝ աչը յետ բերելու 
և սա իւր հետ բերում է նաև ժանտախտը , Շատ մարդիկ 
կոտոր ւում են. աներքին Ադուլէսում մԱրդիկ այնքան էին 
պակասած, որ եկեղեցու ճանապարհի ւէայ մի ձմերուկի 
սերմ ընկնելով բուսել և ձմերուկ էր հասցրել ՝)»* 

Այս ժանտախտի մասին Գիսարի ժամագրքի յիչատա֊ 

կարանում ասուած է. 

ւՌՄՒՋ ( 1797 ) թուին եկն մահ աշխարհս Նախիջևան, 

կաւառն Աղաջիրան (Ազատ Գի լան), %ափան, Պաոարաղ, 
Ղյարադաղ, Թիֆլիս... և. բա զում գաւառ կոտորեց, այսպէս 
ցաւն գ. օրքաշէր հիւանդն, աւել ոչ, ապա մեռնէր, 
փախն ողն շատ մեռնէր քան նստողն... այսպէս .%աց գ. 
տարի *)• 

Սովից ու ժանտախտից յետոյ Նախիջևանի ք-եօռ Բալ֊ 
՝) և Տէր 8 ակորի տետրից ւ 




ԳՈ%ԹՈՆ ԳնԻՕՌ 



263 



1՝ ա Լ՚“ խ"նր սաստիկ ծեծելով ու. տանջելով Գոդթնի շատ 
7 ի՚զացիների , կարողացել է ,խասէ (թագ աւորապատկան, 
աղատ) դիպերից միքանիսը սեպհականացնել, ԱյսպԷս 
Ներըին \Լդ ուլի,, ում տանուս ոէբ Մելիք Նիկողոսին ծառի 
4է ,ա յ կ ա պ*"ձ 3 օր շարունակ անդթ արար թ ակոււՌն և հարց֊ 
նո։ մ, թ է համաձայն է կալուածագիրը ստորադրելու * 
Չորրորդ, դիլերը նրա որդի Մկրտիչը Աէե սնևլով ոլ§ ֆսյ** 
ր ալները քնած են , կտրատում է հօր կապանքները, ծա֊ 
ռ հ վ ա յր ^ևր,,լւ1, շալակում և կէս վերստից աւեԱ, ճա- 
նապարհ տանում, Արհանենց այդոլ խոր ու չոր առ,, լի 
մղ թռցնում. Սյգաեզ ութ օր պահելուց յետոյ, երբ 
տեսնում է, որ ամբողջ գի՛ դը ճիպոտի հալալածների տակ 
ստորադրեցին կար, , ած ա դ իրը, լ,,պ, է տանում՝ հօրը, որը 
և ինքնակամ դալիս է և ստորագրում • 

Տևի դիպում միայն մի հայ տոհմ՝ է լինում, սրա 
մեծին ստիպում են, որ դիպը ծախէ, սա յանձն չի առ– 
նում, պատճառաբանելով, որ միայն իրենը չէ, այն մա- 
ման ակ էսրա ձուաներր փայտի մէչ դնելով հարբում են. 
ամառ մ ամանակ Անելով) վէրքը որդնում է, Ցետոյ (որ֊ 
րան) թուրքացնում են. Նրա թոռը բնակւում էր Փա֊ 
ռակա դիպում, ինձ ցոյց տալով ասում էին. լԱյմմ 
թուրքերը սորան հայհոյելիս ասում են. ՝Իո պապիդ, 
և այլն > 

Բիստ, Ալահի, Փառակալ գիլզերում « գերեզմանների 
տապանագրերից սապոնով կնիքներ փորել տալով կնքում 
էին կա լուածա գրերը ։ ), Մորվանիս գիպին երկու փութ 
կորեկ են տուել 

Սյսպէս ս ե պհ ,,, կան ա ընելուց յետոյ հարկերը կրկնա- 
պատկում է, նոյն իսկ պատանիներից գլխահարկ է առ֊ 
նում. < պատանիների պարանոցը թելով չափում էին, 
պատմում է Տէր Ցակսբը, և երկտակելով ծալքից ատամ֊ 
ներով բռնել էին տայիս և փորձում, թէ մնացած մասը 



՝) ՜) ^ Տ ) Տէր Ցակորի տետրից. 




264 



ԱհԳԱԳՐՈԻէԻԻն 



ԳԼՒ'''1՛֊ ա<ն Յ նոլ ^ էք՝ ամբողջ, ի ս կ եթէ ոչ կէս գլխահարկ 
պիտի վճարէին *)» 

Երեք ֆունտանոց (1 հոխանոց ) Հարը Հաչ էին անոլ.լք 
թթենու. ծայրից, եթէ չէր իանտրլում՝ հարկ էին վերց- 
նում, այս պաա&աո-ով էլ շատերը թ թ ևնիները կտրատ ու մ 
էին և նրանց տեղում ցանք անում » 

Հարկի պատճառ ով տզամտսրգիկ փախչում էին ղ իւ– 
ղից, այն ժամանակ բյւնում էին նրանց կանանց , մքքանի– 
սին միասին կապում շուկայի փայտ է սիւնից կամ մի որևէ 
ծաո-ից և սաստիկ ծեծելսվ ստիպում , սր կամ՝ ամուսին- 
ների տեփ։ ասեն և կամ իրենք տան պահ անզուտ ծ հար- 
կը | Շատ անգամ՝ պատիժը աւելի խստացնելու համար 
կատու էին ձ գուժ էլան անց վարտիկը և ծ եծ ում՝ կատու ին , 
որպէսղի սա ճանկռոտէ կանանց ոտները» 

Այսպիսի պատիժներից չէին ազատւում նոյն իսկ քա- 
հանաները. Ներքին Աղու լիսում ՛Լար գավառ ին ւՏէր 

Աս տ ո ւա ծ ա արին պատարագից ետ Աղամալենց չվակում 

կապում են փայտի և ծեծում հարկ առնել ու համար՝» Տ )։ 

Այս երևոյթը այնքան սովորական էր գաււել, որ 
մինչ և անգամ երբ կանանցը թակում էին , ւփախած ամու- 
սինները Մարիամի խաչի ձորում գափ ածելով ուրախու– 
թ իմն էին անում 3 )| Եւ երբ հարկահանները հև ււ անում՝ 
էին գինդից» 1 ,ս կոյն 7 դՒ( ։ “^ ըն1լնոլմ էր փողոցները և 
կանչում՝, 

Պրւօտ կէժը, կայպուտ աայստայրխունը է ծււտուտ եու– 
ճր վիկլպյիբ ա կհք 1°աչկուց բօխչան », այսինքն Պռատ 
կուժը , կապոյտ սփռոցը, ծռաոտ վառեկը վերցրէք եկէք 
Ւաչիկենց պարտէղը, որպէսղի քէֆ անեն , երգելով • 
Ղ,ոպուղն ակալ փուղ ըղահալ փուղ չինիլ, 
շքապոէ֊էոը տՀո֊քէե էԼևլէն էէ աէվալ ձօչտ ժ ն հ Գ 
Այսի՛նքն. Գզիրն եկա», փող ուզեց փող չկար, 
ճիպոտով ոռին ծ եծ ե ցին Տար չկար» 



ւյ Հարկերի մասին մանրամասն յետոյ ևնք խօսելու ւ 
•) ®) և Տէր Ցակորի տետրից. 





ԳՈ%ԹՇՆ ԳՕԻՇՌ 



265 



Ա,,ս տան/ա^ների պատճառով գփ^զացիներից չաաե֊ 
րը զ .–քթում են, վեքվապէս երբ Արաս Միրզա թագա֊ 
ժառանգը ա,ց ելում է Գողթնին ու տեսնում բազմաթիլ 
աւերակ տները, արտերի մէվ կոտրատռած թթենիները, 
հարցնում է պատճառը և ապա կանչելով Նախիջևանի 
թանին և այո գիլզերի տան ուտ էրն երին ու առաջաւորնե֊ 
րին Թավրիզ, որոչեալ գումարներ առնելով յօգուտ խա֊ 
ևին է հոդը կրկին հաստատում՝ է գիլզացիների վյ,այւ Մի֊ 
այն Ներքին Ագ—լիսը վճարել է 700 թ ոլւՐան և 120 
թուման էլ Արաս Միլ, ղին րնծայ է տուել այգ բարերա֊ 
րու թ եան համար ^ ■ 

Ռուս֊ Տաճկական պատերազմի ժամանակ էկսան֊խանն 
Շ ԽՒ Ա Ժ բէկը դավաճանելով պարսիկներին՝ Օրդու֊ 
բադը յանձնում՝ են ռուսներին, ուստի և սրանց տիրա֊ 
պետ ութ եան ժամանակ նաիբ են կար գլում՝), \Լ յս պատե֊ 
րաղմների մ ամանակ տեղական հայերը չափազանց նե֊ 
զոէ թիւններ են կրում « Հատերը փախել են զանազան կող֊ 
մեր, ուրիշներ թաք կացել հորերի մ էջ չինուաե առանձին 
տեղերում, շատ կանանց և երեխաների թուրքերն իբր 
պա տանգ տարել են Արաքսի ափին պահել, որպէսզի սը֊ 
րանց ամուսիններն ու հայրերը չանցնեն ռուսների կողմը։ 
Պարսիկները նահանջել/, ս տարել են իրենց հետ հայ կա֊ 

նանց իբրև գերի, որոնցից յետոյ շատ քչերն են աղա֊ 
տուել ։ 

Պատերազմից յետոյ Լազարետն ի առաքեորգո, թևամբ 
զազթաե մոտ 45,000 հոգուց այս շյվանու^ վերաբնա֊ 
կել են 250 գեր գաս տան կամ 1340 հոգի, տեզաւռրռւե֊ 
ւ՚՚վ Օրդոլբագում, Վերին և Ներքին Աղաներում, Գերում՝, 
Ալահում, Րփստում՝ և ուրիշ գիլզերում ա 

Ներկայ պրակում այս գա, լթ ականների մասին չենք 
խոսելու, որովհետև նրանց մասին գրելու ե%ք Նախիջևա֊ 
նի շ,վ անն ուսումնասիրելիս, Այստեղ մեր ասելիքները 



1 ) Տէր Օակորի տետրից. 

*) 1ՍօՈ6»1>, յ. գ. 





266 



ԱՀԳԱԳՐՈԻք»՝ԻԻն 



մասնաւորելու ենք բնիկների մասին, և այն էլ նրանը, 
որոնք յ այտն ի են ղօվ անուամբա Սրանք բազ.Րաթիւ չեն 
և բռնու,Ր են միայն Հերին և ներքին Ագուլիսը, \\նդա֊ 
մէՆլ, Դիսարը, 8զնան, Տան ակեր աը, էհամիսը, "իազպքիկը, 

Փաււ.ա1վանա 

մՀօկ անուան մասին տրուած են հետևեալ բացատ֊ 
րութի մեները* 

Ալ, մ. Տեր Ցակորը ասել է. Հին դոգթնե ցիներն այս, 

այգ., այն, ցուցական դեր անոպան փոխարէն գործ էին ա֊ 
ծում զոկ, ՚էոկ, նոկ 1 ). Ել որովհետև սրանք “>յդ֊ Ղ"կ 
(այս) դերանունը շատ յաճախ են գործ ած ել, ուսաի և 
նրանը կոչել են զոկ, ճիշտ այնպէս՝ ինչսլէս հոս (այս) 
գործածող պօլսեըիներին կոչել են հոս հոս, Արմ. հայրը 
ուրիշ շատ օրինակեր էլ է բերում՝ ապաըուըան ելու , որ 
մեզանում սովորութիւն է եղած միևնոյն բա. ւը յաճախ 
գործածողներին այգ բաուով կոչել, յիշեմ օրինակներից մէկ 
երկուսը. Ադուլեըի Աբեանը Կարապետը ,թ էպէտ* Կարա֊ 
պետ էր կոչւում, ներքին Ագուլեըի Բալթ աբե զենը Ցովհա֊ 
նէսը էինճաւարա, (ուրեմն) Օհաննէս անունն էր կրում . 

Միևնոյն բաըատրութիւնն տալիս է նաև Պատկա֊ 

նեան, ասելով, որ այդ անունը յաոսվաըել է հօկ, օկ դև ֊ 
րանուան յաճախ դործածելուը, ղ նախդրով, որը գործ ա֊ 
ծական է եղել անըևալ դարում՛՝ ղհոկ, զօկ * \՝ւր այս կար– <■ 
ծ իքը հաստատում է նրանով, որ Շ բոգերի յառաՀ բերած 
զօկերէն մի հատուածի մէջ խոսողներից մինը անծանոթ 
լինելով այդ լեզու ի հետ՝ ծ Ապրելով ասում է. ւՀուղայե֊ 
ցևարն, Ղափանցևարն և Հրւոմըցևարն լաւ կու հասկա֊ 
նամ. մա ծեր զօկ մօկ խաբար չեմ՝ թ է ինչ այ *). 

Ս. Սարդսեանի հետ հաւտնութ իւն տալով այս բա ֊ 
ցատրսւթ եան , ասենք նաև, որ ոմանք էլ այդ զօկ բառը 
հանու.Ր են Զ.ոհակ անունից, որ պարսկերէն Ա մ , բահակ է 

Իսկ այժւքեանները* Հոկյ 

V 1Հ. ՈՋրյ<Ջ«օ»է. 1 130–րե.ւօ8&«ւ6 օ յս&. 168 ՚ոսրհ ձթս. ո– 
ՅԱ«Ջ եր. 54. 




ԳՈ1.ԹՇՆ ԳՇԻՇՌ 



287 



նշանակում, իբր թ է գողթն և ցիները նրա սերնդի խառ֊ 
նսւրզը լինելով նրա անունով ղօկ են կոչուևլ յ )։ 

Տէօկերի աո տնձնայատկութ իլնը կայանում է նրանում , 
որ նրանց բարբառը մ ի անդամ այն տարբևրւում է Հայոց 
քմ կ դրական լևղուից և իմ է բարբառներից , մինչ այն աս֊ 
աիճան, որ դրեթէ բոլորովին անհասկանալի է ձչ զօկ 
հայերին* Եւ հէնց այս պատճառով էլ բոլոր զօկերը բացի 
իրենց բարբառից, բա լականա չափ ծանօթ են դրական 
լեզու ին, այն պ էս որ մի ո§ըիշ դաւառացոլ պատահելիս 
նրաէ\բ դրական լեզոլով են խոսում ւ Մի ընդհանրացած 

սովորութիլև է նաև, որ ղօկը երբէբ զօկերէն բարբառով 
մի բան, մի նամակ, մի հաշիլ, չի դրի է, այլ անշուշտ 

դրական լեզուով , որրան էլ որ ըիչ դի տ են այ ւ Այս պատ֊ 
ճառով և՛ այդ բարբառը ոչ ունեցել է և ոչ ունի դրա֊ 
կանուխ իւն ւ 

3 ,օկերին և Զօ կաս տանը համարձակ կերպով կարելի 
է համեմատել Փիւնիկե ցինե րի և Փիւնիկիայի հետ և ա֊ 
ռանց ւ Րարդարէ լինելու դուշակել որ միևնոյն վիճակն է 
սպասում և սրանց* 

ՀԼօկասաանը լերկ, ապառում ոտ մի երկիր է, մեծ մա֊ 
սամբ ծ ածկուած կաւոտ և աւազոտ մ՛արն այ ով և կրա- 
քարով , ջուրն էլ սաստիկ սակալ, ուստի և երկիրը զուրկ 
է բա սականոլթ իւնից* 3.0 կեր ի անխոնջ աշխ ա տ անրն է որ 
դետաէլների ափերին այդիներ ձդելով և թթենիներ տըն֊ 
կելով ապրուստի մի փդքրիկ ազբիլր են ստեղծ ել, որ 
սակայն զոհացուցիչ չէ* Միևնոյն մ ամանակ Գոզթնը լի֊ 
նելով այն ճանապարհի վրայ, որ միացնոււՐ էր Հնդկաս֊ 
տանը Միջին Ասիայի հե տ, մօտ լինելով հայոց հին մայ֊ 
րսՀքազաբներին , Ար մա ւ ի ր ին , Արտաշատին , Գոլինին և այլ 
մ ս Հ1 ս *^*է շուկաներին , ամենահին* մաւ/անակից սկսած մեծ 
ար մ ար ութի լնն ե ր ունէր վաճառականսլթ եամբ պարապե֊ 
լոլ, ուստի և զոկը, իպ> ծննդավայրի բնական դրաթիլ֊ 
ից սաիպուած փիւնիկե ցոլ նման սկսել է վաճառակա֊ 
Սի սա կան եր. 314. 





268 



ՈՋԳԱԳՐՈԻԹԻԻՆ 



նոլթ եա՚կւ պարապելս I Լլս սլարապմո էնքր պատճառ, է հ՛- 
ղել զանազան սւևղել։ փ՚\ք> ր/՚կ զաղա թներ հաստատելու, 
ինչպես "հուխի, Կախ, Զաքաիմ ալա, Շաշի, Աստրախան, 
Կ. Պոլի՛ս (յ^էկ֊օդլռւ թաղը), Թիֆլիս, Մ ոսկսւա, ք&ա։ բիզ, 
Մ աղան ղալ՛ա, Լքհէշտ՝). և այլն, և այսպիսով կամ եր- 
կար ժամանակով և. ՛կամ՝ րնգմիշտ րացակայԼ լա. ձննզա - 
վայրիցս Եւ հէնց այս պատճառով ս է(՚ը ր էէ ս ք(՛ հր ծննղա– 
վայրր, հայրենիքը, հետզհետե մարել է, մանաւանզ որ 
վաճաո-ա կան ական պարապմունքը զարգացրել է նրա 

մեջ ան ձւն ա կան շահի, եսականուիմեան զգացմունքներ ՝), 
ապացոյց ազ ուլեցիների բռնած ՚էէբՀԸ ՚^աւիթ 

բեկը և նրա գործ ունէութիլնրա Միւս կողմից շւիուելով 

զանազան ազգ ութ իւնների հետ, նա բ ո լ ,։ րից 4 / փ"խ ե 
առել զանազան սովորութք։ աններ և յատկութ իւններ, ուս- 
տի և այսօր զօկական կուլտուրան ինքնուրսյն շատ քիչ 
բան ունի , գա խաոնուրգ է զանազան տեղերի և ազգե- 
րի կուլտուրայի • — նրա հարսանեկան սովորուիմ իւնների 

մեջ միաժամանակ տե՛լի են ունենում ՚ թե պարսկական 
շաբաշը և թե ռուսական րՕթհ1\0*^* հագւ/ւստների մէջ 
մրցում են միմեանց հետ Մ սսկուան, Մ արսկյլը, ՚1վ։եննան, 
(I ել։ լինը , կերակուրները աժ էն ազգից մի քանի տեսակը, 
և այլն և այլն, 

1Էե զանելով օտարինը ս ր անք հեչասւթեամբ մռռանում 
են իրենցը և մինչև անգամ այսօր բուն զօկական շատ քիչ 
բան ե մնացել, նովն իսկ լեզուն գսրծած ո։ թ իւնից գո ւրս 
ե ձգւում, ճչ միայն ոլլ։իչ գավառացիների , այլև. իՀոկաս– 
տանի այլ գ իւզացիների հետ սրանք ընգհանուլ։ այ ել՛ էն 
լեզուս վ են խօսոլմ՝ և ոչ թե իբենց ղօկերէնսվ* 

՛Լաճ առա կան " ։ թ ևան շնորհիւ ըմբռնելով ուսման կա– 
րևորութիւնը սրանք շատ հին մամանաէլից հոգ ս են տա- 
րել թե իբենց գիլզերում դպրոցներ բաց անելու և թե 
ո ր գին ե լ՛ին ուղարկելու ուրիշ քաղաքներ ուսումն առնե- 
լուս Եւ պե՚ռբ ե ասել, որ սրանց մեծ մասը ծնն/էավայր չք։ 

Ս. Սարգսեան՝ Ագուլևցոց բարբառը , եր. 13. 




ԳՈ%ԹՇն ԳԱԻՇքհ 



վեր ապառնում, այլ մնում է Հազոցներում, ուր նրա ղօ֊ 
կութիլնը միանգամի այն կորչում՝ է, մանարանդ երբ , ինչ֊ 
պկո կրթ .ռահներից ոչ Հչերը, ամուսնանում են օաար 
արևիկների հե տ% 

Աղոպիսսվ զօկն ու 1Հօկասաանը լինելով Կովկասի դա֊ 
ւ առա կան անկի լեների մ էջ ամենալուսաւորն , ամենասլա֊ 
կաս աղդադրական ինբն ուր ոյն ութ ի ւնն է ներկայացնում է 

Բ . ԿԲՕՆԱԿԱՆ ԶԱՈԱՕՈԻՍՆ 

հոդքմ ան դաւառը թէ հեթ անոսոլթ եան և թ է բրիս֊ 
աոնէու իմ եան շլվանում՝ չաա ջերմեռանդ, և. աւանդապահ 
է եղել» Լեռնոա, առանձնացած ևրկիր լինելով այսաեղ 
հե/մանոսութիւնը ՚ կարողացել է պահսլանուել մինչև ս. 
II եսրովբի օրերը, ինչպէս և Հրիստոնէութ իւնը Ծ. Բար֊ 
էէուդիմէոս առպքեալի Հարոզութ եամլ ւ այսաեղ սկսուելով 
կարողացել է յարաաևել մինչև Ս . Լուսսւլորիչ ա 

Գոդթան դաւառը իրաւամբ նախահաւաա է կոչւում, 
որովհետև սա և Սիլնիքը ամենից առաջ են ընդունել 
Հրիստ ոնէութիւնը, Այսաեղ բարոզել է Ա. Բարդոլղի ,/էոս 
առսՀրեալը, դուցէ և ս, Թովման» Ատրսլաւո ականից դա֊ 
լով ս . Բարդոլղիմէոսը մտել է Գողթն, ուր շինել է մի 
եկեղեցի, որ կոչուել է ՏեառՕ ընդ Ա/Ոաչ և բոլորովին 
կաբել Որդուաաի վնասակար քյ՚ևրը, մկրաել է Շար իշէսա֊ 
նին ա.Րբողջ անով և առաքևորդ է կար դել իլր ա լակերս,֊ 
ներից մինին՝ Կումէ/ին, որից և ոկիղբն է առել Գողթնի 
եպիոկոպոսուի) իլնը. Մինչև Ս. Լուոաւորչի Հարողոլթ իլնը 
Գողանում՝ յիշլում են Բաբելաս և ՄոլշԷ, իսկ Լուսաւոր֊ 
շից յևաոյ մինչև իններորդ դարը, 303 աարիների ընթաց֊ 
Հսւմ իբրև Գալիքն ի առանձին , անկաթ եպիսկոպոս յիշլում 
Լն. Ս ովսէս Տ արօնացի, Սահակ Տարօնացի, իկաւանդաա, 

Սաեփանոս, Ցովհաննէս, Մուշէ (500—550), Անասաաս 
(550 — 580), Սիոն (594), Մարտիր ՈԱ (628), Ես այ ի (768 — 

773, յևաոյ կաթուղիկոս). Թ. դարից մինչև ԺԴ. դարը 




ԳՈ%ԹՇն ԳԱԻՇքհ 



վեր ապառնում, այլ մնում է Հազոցներում, ուր նրա ղօ֊ 
կութիլնը միանգամի այն կորչում՝ է, մանարանդ երբ , ինչ֊ 
պկո կրթ .ռահներից ոչ Հչերը, ամուսնանում են օաար 
արևիկների հե տ% 

Աղոպիսսվ զօկն ու 1Հօկասաանը լինելով Կովկասի դա֊ 
ւ առա կան անկի լեների մ էջ ամենալուսաւորն , ամենասլա֊ 
կաս աղդադրական ինբն ուր ոյն ութ ի ւնն է ներկայացնում է 

Բ . ԿԲՕՆԱԿԱՆ ԶԱՈԱՕՈԻՍՆ 

հոդքմ ան դաւառը թէ հեթ անոսոլթ եան և թ է բրիս֊ 
աոնէու իմ եան շլվանում՝ չաա ջերմեռանդ, և. աւանդապահ 
է եղել» Լեռնոա, առանձնացած ևրկիր լինելով այսաեղ 
հե/մանոսութիւնը ՚ կարողացել է պահսլանուել մինչև ս. 
II եսրովբի օրերը, ինչպէս և Հրիստոնէութ իւնը Ծ. Բար֊ 
էէուդիմէոս առպքեալի Հարոզութ եամլ ւ այսաեղ սկսուելով 
կարողացել է յարաաևել մինչև Ս . Լուսսւլորիչ ա 

Գոդթան դաւառը իրաւամբ նախահաւաա է կոչւում, 
որովհետև սա և Սիլնիքը ամենից առաջ են ընդունել 
Հրիստ ոնէութիւնը, Այսաեղ բարոզել է Ա. Բարդոլղի ,/էոս 
առսՀրեալը, դուցէ և ս, Թովման» Ատրսլաւո ականից դա֊ 
լով ս . Բարդոլղիմէոսը մտել է Գողթն, ուր շինել է մի 
եկեղեցի, որ կոչուել է ՏեառՕ ընդ Ա/Ոաչ և բոլորովին 
կաբել Որդուաաի վնասակար քյ՚ևրը, մկրաել է Շար իշէսա֊ 
նին ա.Րբողջ անով և առաքևորդ է կար դել իլր ա լակերս,֊ 
ներից մինին՝ Կումէ/ին, որից և ոկիղբն է առել Գողթնի 
եպիոկոպոսուի) իլնը. Մինչև Ս. Լուոաւորչի Հարողոլթ իլնը 
Գողանում՝ յիշլում են Բաբելաս և ՄոլշԷ, իսկ Լուսաւոր֊ 
շից յևաոյ մինչև իններորդ դարը, 303 աարիների ընթաց֊ 
Հսւմ իբրև Գալիքն ի առանձին , անկաթ եպիսկոպոս յիշլում 
Լն. Ս ովսէս Տ արօնացի, Սահակ Տարօնացի, իկաւանդաա, 

Սաեփանոս, Ցովհաննէս, Մուշէ (500—550), Անասաաս 
(550 — 580), Սիոն (594), Մարտիր ՈԱ (628), Ես այ ի (768 — 

773, յևաոյ կաթուղիկոս). Թ. դարից մինչև ԺԴ. դարը 




270 



ԱԶԳՇԳՐՈԻէ-ԻԻն 



այլևս Գայթն ի եպիսկոպոսներ չեն յիշատակւում, որովհե- 
տև այս միջոցում Գոզթնը ենթ արկուել է Աիւնեաը մետ- 
րոպոլիտի վերատևսչսւթ եան , ինչպէս այդ. պարզ երևում 
է Սարդիս Ա. կաթուղիկոսի 1006 թ . շյվաբե ր ականից , 
ուր որոշ կերպով ասա ած է. «Եւ յԵրնջակայ դաւառին 
Բստաձոր, զոր Գողթնե բք/բն էին առեալ, նաև զ Հան անդ 
և Գողթն բոլորովին , որոց թէպէտ եպիսկոպոսեալ էր և 
կայր սակաւ վայրացն , այլ ի ներքոյ Սիւնեաց նուա– 
ճեալ էր >* 

ԺԳ. ՚էարի վերջում նորից երևոլւՐ են Գոդթան եպիս- 
կոպոսները անկաթ Սիւնեաց կամ Տաթևի մետրապոլիտ- 
ներից և սրանցից յայտնի են Սարկաւադ (1280 — 1300), 

Տ էրունական (1424), թաչատոլր (1699), Պետրոս (1680), 
իեովմաս Վանանդեցի (1491 — 1712), Օովհաննէս (1708), 
Թովմաս (1737), Օովհաննէս (1740), Սիմէօն (1830). Սա 

եղել է վերջին եպիսկոպոսը, որովհետև 1838 թ . եպիս– 
կոպոսութիւնը վերացա ել է , ևնթարկուելով Երևանեան 
թեմի առյսջնորդութ եան և այնուհետև նշանակուել են 
լոկ վանահայրեր ւ Սրանցից յայտնի են, (քակոր վարդապե տ 
(1870), Բարապետ վարդապետ (1871), Անանիա վարդա- 
պետ Համազասպեաեց (1881), եպիսկոպոս 

փիր եան (1883) և Սահակ վ. Բաղդաս ար և ան . 

Գ. Մ80ԻՈՐ Եհ ՀՇՍՇՐՇհԱՍՈն ԶԱՐԳԱ8ՈԻՄ 

«9 ՝եղեցիկ» *) և ադինևէտէ 8 ) Գողթն դաւառը բաւական 
մևե դեր է կատարել նաև դրական ասպարիզումա Դեռ. 
շատ հին մամանա1լներում ղայթան երդիկները լաթորմ ե֊ 
լով* երդել և պատմել են Տիդրան Ա, Վյսհադնի և. Արաա– 
շէս Ս. դորեերը* Եւ այն մի Հանի բեկորները, որ մեր 
մեե պատմահոր ջաղբերով ազատուած են կորստից, մեր 
մ ողս վր դա կան բան ահիւս ու թ եան դոհարներն են կազմոււՐ* 

Սակայն վաղուց արդէն դադարել է սյ/» երկրու մ 



Ս տ . Օրրելեան. գլ. Ժէ, *) Մ, Խորենացի 




270 



ԱԶԳՇԳՐՈԻէ-ԻԻն 



այլևս Գայթն ի եպիսկոպոսներ չեն յիշատակւում, որովհե- 
տև այս միջոցում Գոզթնը ենթ արկուել է Աիւնեաը մետ- 
րոպոլիտի վերատևսչսւթ եան , ինչպէս այդ. պարզ երևում 
է Սարդիս Ա. կաթուղիկոսի 1006 թ . շյվաբե ր ականից , 
ուր որոշ կերպով ասա ած է. «Եւ յԵրնջակայ դաւառին 
Բստաձոր, զոր Գողթնե բք/բն էին առեալ, նաև զ Հան անդ 
և Գողթն բոլորովին , որոց թէպէտ եպիսկոպոսեալ էր և 
կայր սակաւ վայրացն , այլ ի ներքոյ Սիւնեաց նուա– 
ճեալ էր >* 

ԺԳ. ՚էարի վերջում նորից երևոլւՐ են Գոդթան եպիս- 
կոպոսները անկաթ Սիւնեաց կամ Տաթևի մետրապոլիտ- 
ներից և սրանցից յայտնի են Սարկաւադ (1280 — 1300), 

Տ էրունական (1424), թաչատոլր (1699), Պետրոս (1680), 
իեովմաս Վանանդեցի (1491 — 1712), Օովհաննէս (1708), 
Թովմաս (1737), Օովհաննէս (1740), Սիմէօն (1830). Սա 

եղել է վերջին եպիսկոպոսը, որովհետև 1838 թ . եպիս– 
կոպոսութիւնը վերացա ել է , ևնթարկուելով Երևանեան 
թեմի առյսջնորդութ եան և այնուհետև նշանակուել են 
լոկ վանահայրեր ւ Սրանցից յայտնի են, (քակոր վարդապե տ 
(1870), Բարապետ վարդապետ (1871), Անանիա վարդա- 
պետ Համազասպեաեց (1881), եպիսկոպոս 

փիր եան (1883) և Սահակ վ. Բաղդաս ար և ան . 

Գ. Մ80ԻՈՐ Եհ ՀՇՍՇՐՇհԱՍՈն ԶԱՐԳԱ8ՈԻՄ 

«9 ՝եղեցիկ» *) և ադինևէտէ 8 ) Գողթն դաւառը բաւական 
մևե դեր է կատարել նաև դրական ասպարիզումա Դեռ. 
շատ հին մամանա1լներում ղայթան երդիկները լաթորմ ե֊ 
լով* երդել և պատմել են Տիդրան Ա, Վյսհադնի և. Արաա– 
շէս Ս. դորեերը* Եւ այն մի Հանի բեկորները, որ մեր 
մեե պատմահոր ջաղբերով ազատուած են կորստից, մեր 
մ ողս վր դա կան բան ահիւս ու թ եան դոհարներն են կազմոււՐ* 

Սակայն վաղուց արդէն դադարել է սյ/» երկրու մ 



Ս տ . Օրրելեան. գլ. Ժէ, *) Մ, Խորենացի 




ԳՈՈ.ԹՇՆ ԳԱԻԱՌ 



բանաստեղծ սւի1 ք ՝ււ.նն ու և րգեցոլլոլքձ իլնը, տեղի աուլով 
երկար հաշիւներին ու. չստկի թ խի1 խկոըինա Ալ Է1ԷպԷտ 

բ աղաբական ու. տնտեսական պատճառները ւէիտնւլ աւ/այն 
կե րպարտնաւիոխևլ են դ ող ք ր1 նեց սւն , սակայն և այնպէս 

նրա սաև ղծ ագսլւծոզ ըեդունակուխ իլնը և երաժշտական 
ունակսւ ի) իւնը լիովին չեն անհետացել» ՛Նա նոյն իսկ ա յ ս ~ 
օր շատ հնար ադէտ , զանազան առևտրական բարդ. յերԼ֊ 
րա էՈւԼր կազմակերպող է հանդիսանու մ. նրանցից շատ 
շատերը լաւ ձայն և լալ. լսոզոլ.^ իւն ունին, սակայն չմշա֊ 
կելով՝ ոչ մի կատարելու. ի1 իւն չեն ներկայացրել» թացի 

սրանից , դմ բ ազդարար այս գաւառակի մասին մինչև XVII 
ղ. արր մեզ ոչինչ յայտնի չէ, ձվ գիտէ բանի բանի նշանս,֊ 
լոր « Շուն Գալուստներ ։ ել բազմաթիլ երգ իչներ են 
եղել, որոնք անհետացել, գնացել էրն* 

Միակ տունը, որի յ ի շատ ակը սլահպանուել է դրա֊ 

կան ութ ևան մէջ, Ժէ* գարու Ձև է ծաղկել։ Սա Նուրիջ,ս֊ 
նե անների տունն է, ՚Լանանգից, որ հայրենի երկլաււՐ 
չկարողանալով ծառայել ազգային լուսաւորսւթեան՝ հե֊ 
ռացել է Ամսդերդամ, ուր (Ժովմաս եպիսկոպոսը իւր դրա֊ 
մով, սրա հօրեզբօր ռրգի Մ ատթ էոսը իւր արհեստով ու 

եզբօր որդի էոլկասը իւր գիտութեամբ օժանդակելու^ 
միմետնց, տպարան են հիմնել և բացի իրենց և այլ եր֊ 
կասիրութիլններից հրատարակել են երկու շատ նշան ա լոր 
գործ * Ս ովսէս Ւ* որ են ա ցոլ պատմոլթ իւնը որպէս ազգային 
ինքն տճ ան աչ ութ ե ան հիմբ, և Հ ա մատ ար ած աշխարհացոյցը 
որպէս առևտրական գ իտոլթիւնների հիմնաբար» 

Հէ՚նց ա յ ս միևնոյն մ ամանակներում՝ մի ուրիշ գոզթ֊ 
նեցի, թէպէտ ոչ գրագէտ, իւր գործնական խելքով ը։Ր֊ 
բըո եելով ժողովրդին հասկանալի , աշխարհաբար դլքերի 
կար ևորութ իլԱը, մեկենաս է հանդիսացել չվատնելով զդւ/յս 
և զինչս բազումս ի ձուլումն գեղեցիկ տառիս, ի շինումն 

1 ) Շուն Գալուստը ներքին Ագուլեցի մի սրամիտ առակա֊ 
խօս է եղել , Որի աոա1խերը կը տոլուին մեր < Ժողովրդական 
ա ոակնևր»֊ի աոախիկայ պրակներից մինում > 








272 



ՇԶԳՈԳՐՈԻԹԻԻն 



նոլւա կևր ա ապարանիս, ի դ աաւմն պաաու ական թ դթ ոյս և. 
ի յօրինումն ամենայն իրաց պիտան աւ որաց* , և 1687 

թուին Վ ևնԼ տիկում հրատարակել է ա.Պ ար դարան ո ւթ իմն 

հոդենուադ սաղմոսացն Ղ՝աւթ է։ մարդսյրէին թ ալււյ ման և - 
ը և ալ ի նուաստ (քո վհաննիսէ վարւէապետէ նոստանդվւնու– 
պօլսեցւոյ* • •• Ա/ս՝ երախտադիտսլթ ևան լիս վին արմ անի 
անձնաւորութ իւնը աղաչեցի խօխսյ Տ ՝ ոլլնաղարի որդի խօ– 
ջայ Նահապե՚ան է» 

Սոյն դյսրոլ «/* մի ոլլւիշ վաճառական էլ Վզերին Աղ ոլ– 
լեցի, Զսհրարիա անունով, դրի է առել իւր հաշիւների 
հետ նաև ժամանակակից պատմական անցքերը, ի՛ր 
ընտանեկան հան դա մանքները, տան սարք ու կարպը , նոյն 
իսկ ի 1 ր ծղրայրներից րամ անա /րլու մանրամասնսւ թի։ն– 
ներն ու իլրսՀքանչիւրի ստացած շարժական ու անշարժ 
կայքը , պւլնձէ և արծաթ է ամանեղէնները և սրանց արմ էքր 
և այլն է 1կ/ս աշխատութ իւնը րա լա կան արմ էր ունի թ է աւր ֊ 
դադրական տեսակէտից և թ է լեզո Լարան ական, որովհե- 
տև դրուած է այն ժամանակսւայ աշխարհիկ, ղրարաո ա– 
խառն լԼ ղուով։ (Լսյքարիայի այս օրադ րութ իւնը կամ՝ 
մհաւթ արը » Լինչպէս ինքն է կոշում՝ արդէն տպապրևլ է 
տուել պ • Աղ. ՚Ւալան թ արը և շուտով լսյո կընծ տյէ* 

Այնուհետև մինչև ԺԹ > դարի երկրորդ կէսր դրա- 
կան հորիզոն ում* ոչ մի դողթնեցի չի փայ լա ւ/ւ 

Ութսունական խ ո լականն երին սրպէս մի ասուպ ե– 

ր և– ում՝ է Նարգիս Սարգսեանլչ* Ա ա ծնուևլ է Ողնտյս։ մ, 

ուր սկզբնական կրթսւ թ ի ւնն ստանալսւց յետոյ տեւչա– 

ւի ոխ ո լել է Մ ոոկուա է Այստեղ թ է դիմնադիօնական դա- 
սընթացքը և թէ համալսարանի պատ ։/ա կան֊լեզու ա բա- 

նա կան մ ասն աճիւղը (1878 թ աւարտելուց յետոյ մի տա- 
րի *հէորդեան ճեմարանում եւ այնոլհետել Որեանսկի 
դաւառակ ան քաղաքի պրօդիՁեադիօնում ուսուցիչ է եղել 
մինչև 1889 թ է Պրօդիմ եադիօնի փակուելով Ա, Աարդսեան 
մի տարի անպաշտոն է մնացել և ապա հրաւիրուել է 
Լազարեան ճեմարանը հայոց եւ ռոէ սաց լեղուի դասատու ւ 




ԳՈՒԹԱՆ ԳԱԻՍՌ 



273 



երկու– տարուց յեաոյ 1892 թ. Մ արտ է ՅՕ֊/րՆ Ոարդսեան 
վ ա ի, ճ անոլ ել է, 

11արզսեահի ամենանշանաւ.ոը սւշէսատոլթ իւևը լԱզոլ֊ 

0՛ 3 Ո Ա բարբառն» է , որ լև զուաբան ական շաա մեծ արմ էլ, 

" և ^/ (է ^է՚Ւ&ւԼ * "բ ապուած է Մոսկուայում՝ 1883 Հմուլն, 

բամ ահա ած է երկու. մասի. աո առնում չեղա, արան օր էն 
հեաազօտոէ ահ է զոկերի բարբառլ ր, երկրորգում գրի են 
աոնուած զոկերի րարրաո ով մ ո զովը գա կան րանահիլսոլ֊ 

\ձեան զանազան կտորներ, որոնք հէնց այժմ էլ արգէն 
անհետացել են մողռխգի լիշոզսւթ իլնիցա 

1888 թ ո լին մի ոպվ,շ գոզթնեցի, պ. Մկրտիչ Բար֊ 
իա։ զ արե ան , զղալով *Փորձ > ամսագրի գագարմամբ յա֊ 
ոսվացած մի ամսագրի մեծ կար իրը, ասսլարէզ դապլս 
եկալ, եիյ է ձչ լիովին, զոնէ մ ասա մ ր լրացնելու, ուստի 
և. սկսեց հրաաարակել Մ ոսկուայոլ ,Ր մի կիսամեայ Հան ֊ 
գէո գրականական և պատմական ■ > 8աջ ո ըգ տարին պա֊ 
րոնը բացեց նաև մի տպարան, որ շարունակում է գսր֊ 
ծել մինչև այմ մ ր ա լականա չավ, .Րոլրոլր և կատարելս ,֊ 
գործ ու ած կերպով , Մինչև 1896 թռ ականը վւդբրիկ ընգ֊ 
միտումներով հրատարակուեց այս մողովածուն, տալով 
ընգամենը եօթ գիրք, որոնց մէջ յարդ և լի հրատարակիչը 
րացի մի երկու թ ա րգմ անութ իլնից , ինքնոլըսյն ձչ մի երկ 
չունի, չնայելով որ բա լական նաիւապատրաստուած է՝ 
լսած լինելով Ա ոսկու այ ի պ աաւ/ա կան֊ լեզուս, բան ական 

մ ասն աճի լզում . . Ուստի և պ. Մ. Բարթոլզյարե անի մա֊ 
տոլցտծ ծ աււայութ իլևը սահման աւիակւում է միայն նրա 
տպարանական և հրատարակչական գործ սւնէութ ե ան մէջ. 

Պարզ է, որ պ . Բարխուգարե անի հան գէսը չէր կա֊ 
րոզ փոխարինել ւՓոըձ^ին և ամսագրի կալվոր գնալով 
աւելի ԱԼ աւելի զգալի էր գաււնումՀ ահա այգ պակասը 
եկալ լցուց անելու մի ուրիշ գոզթնեցի. գա պ, Ա,ևտիք 
Աըասէսանեանն է > ՕւրՄ՝» ամսագրի հիմնազ ֊իրը* 

Պ. Աւեաիք Արասխանեան Լծն, 1857 թ, փետը. 13֊ 

ին հերին Ագոպիսսլմ), իլր սկզբնական կրթ ութիլնն լս֊ 

I 





874 



ԱԶԳՇԳՐՈ ԻԹԻԻն 



աաըել է Աղ ու. Ժ ոա.մ՝ նախ Հայրապես։ Փալան թ արեանի և 
ապա հայոց ծխական ղ պրոցում, աշակերտելով Պերճ Պրւօ֊ 
շեանին, էհուբէն Տէալալեանին և ուրիշներին, որոնք նրա 
վրայ էանհնջե լի լալ տպաւորութ իւն են խոզեր» *)• 18 70 
թուին եկել է &՝էֆլէ ս ^ մտել ռէալական դ այրոցը։ ապ- 
րելով նաև Ստեփանոս Պալասանեանի և 0 • Տէր Աստուա ֊ 
ծ ատրեանի մօտ , որոնք սէր են ներշնչել դէպի հայկական 
ղ րականութիւնը։ 1875 թուին նա դրել է իլր առաէէւն 

յօդուած ը ւՄշակա֊ոլմ (^6 28. Արհեստանոցի հարցը Աղու֊ 
լիսում ի ս կ հետևեալ տարին ՝ առանձին գրքով հրատա֊ 
րակել է բմ . Աոկի մհործն ա կան խրատներ երեխաների 
մտաւոր և ֆիզիկական կլվմոլթեան համար տանը և ու֊ 
սումնարանու։Ր >լ 

1876 թուին աւարտե լով ռէալական դ. ոլր ո ցը անցել 
է արտասահման , ուր միառմամանա կ լսելով Լայպցիկի և 
Փարիզի համալսարաններում Հ վերջնականապես հաս տա֊ 

տուել ե Ս տրասբուրդ ում, ուր 1882 թ ոլին յաջոզ քննոլ֊ 
թ իւն տալով տ եղի համալսարանի պետական գՒ աու. թիլն֊ 
ների ֆակուլտետում , ստացել է դոկտորի աստիճան։ 

Վերադառնալով @՝իֆլի ս Արասխանեան ւտանձնել 

է ընդհանուր պատմութ եան դասեր Ներսիսեան և Գայիա֊ 
նեան դպրոցներում , որէ ր պատճառ ով 1ւ պատրաստել է 
ւԱրևելեան ազդերի հին պատմութ եան» դասաղ իրքը Լալ ֊ 

պուել է 1891 թ .)* 

Այս մամանակամիջոցա.մ՝ պ • Արասխանեան կարդացել 
է Ար ծ րուն ու թ ա ալանում եօթ դասախօսութ իւն քաւլոքա - 
տնտեսոլթեան վերաբերմամբ , որոնցից երկուսը էԱղղ ա֊ 
բևակտական շարմ ումներ» և լՀողի արդիւնաբերոլթ իւնն 
ու հասարակոլթ իւնը» առանձին դրքոյկներով հր ատ արա֊ 
կուել են։ 

1885 թ . թ ալնելսվ ուսուցչական պաչտօնր պետական 
կալոլածների մինիստրի լի ա զօր ի հրալէրով մտել կ "՛ի 1 
խմբի մկջ, որթն յանձնուած էր ուսումնասիրել Անդր կով֊ 

I) Ար աս էսան հան ի ձեռագրից • 




215 



ԳՈՈ.ԹՈՆ ԳՇԻԱՌ 

կասի պետական գ ի է. դայիների տնտեսական գրոլթ իլնը, 
»»- ճ անապարհսրգել կ Նոլխսլ ե. պ-էշ/. դաւ-աո ներն ու. 
՛էի տարա այ ըե թ էսցրում պատրաստել դրանց սւսոէ մնա– 
սիրութիմհը, որ գևտեղուաձ կ \1Ձ.ր6թ13.1ե1 ;՜Ա« «3)^6– 

ոա 31\0«օ^ււ4601\2ւրօ ՇեՈՁ. րօշՅՆ՞ւՋբշ՜րտտաաճ՞Ն «բշշ– 

րհ««է Ծ1> ՅՅքՀՅՅէՀՋՅՇւՀՕ^Ո։ հրատարակոլ ի1 եան \ I 

և. \ II հատորնե րումա 

Այնոէ հհ աև հորից սաաեձհհ լ կ ՆերսիսԼ ան դպրոցում 
ու սու.ցչա թ եան ոլ աչառն, սակայն տեսչի հետ ըն հարու լ/ 
ունենալով հրամ արուել կ սլաշտօնից , դի մ ել է Վեհափա - 
ս ին այս ։/ասիհ ը են ո Լ թ ի ւն նշանակելու. , "Լ՛ի առիթ ով և 
>/ի է/ և ծ բանակո իլ կ ունեցել Գր. Ալւծրունոլ հետ։ Մնա- 
լով անպաշտօն ՝ բաց կ արել էԱրդիւն արեր ա կան և առև- 
տրական կոպտեր», է/իայն շուտով թ ոյլտւութ իւն ստանա- 
լով ք Մուրճ» ամսագիրը հրաաարակև լա , փակել կ այս 
կուրսերը և Աավին Աուիրուե լ այս միակ ա մ սագ րի հրա- 
տարակումի/ եան * 

Մեծ տոկոէ-նոՎՅ էրան շևորՀԷւ. պ , Արասխանե անց կա֊ 
լադացաւ. 12 աարէ շարունակ հաէէլւևրուՀՏ ե՜աւ/բ. աստն և լ 

*Մ ոլրճ»–ի հրաաարակսլթ իլնը, կրելով նիլի) ական մեծ 

գյւկանյէեեր , սակայն պարոնի նոյնվլան մեծ՛ յաւՐառոլթ իլնը 
հեագհ/յ աէ իրանից հեռացրեց այն գ.ր ական ոյմերը, որոնվ) 
համաիւմբուել կին ւ /իա կ ամսագրի /* վերջոյ պ, 

Արասխանե անր սաիտուեց վաճառել իւր ամսագիրը պ , 
ն ր ա ս ի լն ի կե ան ին , որից մի տարի յեաոյ անցաւ նոյնպէս 
գ ողի/նեցի պ, Լևոն V ար գոհ անին լ 

Պա Արասխանե անին հկնց սկգբից շը^ապատևլ են ու– 
(՚/՚Հ գ֊ոգի/նեցիներ պ • պ. ԷԼ* ՝ք/ալան/3ար, Լ • Սարգսեան, 
Լ • II անոլկլե ան և Փ • Վարգազարեան > Առաջին երերը իր՝– 
րեւ. խւ/բագրոլթ եան անգամներ էք կ խորհրդով և թկ ի– 
ր/յնց յօգուաե հերով բա լական լալ. առաջ են տարել ամսա– 
դրի խմբագրութ իլնը, իսկ պ, Փ • Վարգ ազարեան (Ղէելւրին 
Ագուլեցի ) յանձն կր առել ամսագրի հրատար ակութ իւնրւ 
Սակայն սրանց միահամուռ գ ործ ուեկութ իւնը հագիլ եր– 





270 



ՇԶԳՈԳրՈԻՒԻԻՆ 




կու տարի կարողացա։ տևեր Պ. Վարդազարեան հրամ ա֊ 
րուևց *Մ ուրճէ-ի հրատարակութ իւնից ե. սկսեց հրատա - 
րակևլ էՀօրիդոն» վե ց ա մ ՚ս ե այ Հանդեսը, որի միայն աո ա֊ 
հին գիրքը լ ո յ ս տեսաւ։ Պ. ՛Լար գա ղ ար և տն աւ.1։լի լալ 
համարեց փոխանակ վե ցամսե այ հանդիսի , առանձին էլ րր~ 
վէևր հրատարակել և լոյս ընծայեց 6. ԹոււՐանն անի Սա֊ 
նաոտեղծութ ի լեները։ Սիրելով հրատարակչական գործը , 
պ է ՚1 % ար գազարն ան վարեց նաև ւ Ազգագրական Հանգիսի 
հրատարակումի) եան վար չու թ եան անգամի ոլաչտօն մօտ 
երեք տարի ւ 

Պ. ԱղԷքսանղր Հալան թալ) ծնուելէ Վերին Ազ ուլ/–֊ 
սում 1855 թուի սեպտ. 20-ին. սկղրնական կրթոլ թիւնր 

ստացել է էււր հօր՝ Հայրապետի գպրոցոււէ , յետոյ մտել Հ՜ 
Ւագուի րէալական գեմնաղիօնը է ուր աւարտել է 1875 ի1 . 
ոսկե ։1ե գալով , ապա գնացել է Մոսկուա , ուր մի տարի 
տեխ նիրակաե դպրոցում մնալուց յետոյ տե ղափոխուն լ է 
Պետրոեան Է) ր 1 ա 1 ա դո ր ծ ա կան եւ ՍՀնտառային ծ և Հար անը , 
ել այստեղ 1879 թուին աւ. արտել է գիլղատնտեսութ եան 

կանդիդատի աստիճանով ա 

Պ. Փալանթ ար իւր դրական գործ ունէութ իւ1ւն սկսել 
ե դեռ աշակերտական շլւջ>սնում , 18/3 թուին է հր ա տա- 

րա կեչով իւր առածին յօգուածը ւՄշակու ւ/», իսկ յաջորդ 
տարթն տպագրել է առանձին դրյլոյ1լևերով հև տե ։.և ալ 
թ արդւՐանութիւնները Տնտես , Ցտկոբ Լ՝րլ/՚խ Հոֆմանի, 

Ոստայնանկ ԳրԷյֆ* Շարունակելով աշխատակցել էՄշակինէ 
ընդհանուր եւ տնտե սական յօդուածնե րով նա աոահինը 
սկսել ե ղ /՛ել հոզա յին եւ կա թնա տնտե սական հարցերի 
մասին է 

Պե տա կան կայրերի մինիստրի յանձնարարոէթ եա։(ր 
պ. ՚Ւալանթարը 1882^ թոլին ճանապարհորդել է արտա- 
սահման ուսումնասիրելու կաթնատնտեոութ եան տեսական 
եւ գործնական այժմ նան գլւութի լնը եւ ապա ՝ մինչեւ 

1887 թ* որպէս անդամ՝ Ռուսաստանի անասնապահոլ– 

թեան ներկա յ դլոո թիւնն ուսումնասիրող յան Օնախւքրին եւ 







֊ ԳՈՀ ԹՈՆ ԳԱԻՈ/հ շ77 

այնոսհԼաես մինչես 1894 լ ժուականը որպկս Կօվկասէ 
աա կս ,ն արօտաաեղերի կարգասորիչՀ նա երկար ճանապար. 
հ" րՒ ե լ է թէ Ռ.ւսա»աա\ ասմ ես թ է, մ անաս անդ, \Լնդրկ ո մ. 
կասոսՀ ոլ ,,,վ և ,/իջ ոց լ. ոլնեցել ձանօթանալոս ես ոս֊ 
սոսմնասիրելոս \\ն ղւ , կո վ կ ասն ոս նրա բնակիչները. 

Չկամենալով մի աո մի յիչել նրա դիսզաանաեսոս. 
\3ևան վերարերեալ ռոսսերէն մեծ ես փ^ր աչխաաոս. 

թիսններր, Ո ր,,նց թիսը մօս , յի սււլն ի է հ աս նոսմ, ևս Հ 
ղորեոսնկոսթիսնը որ նա կաաարել է թէ պ , պ է Ա Հ., 
ոեաս Նիսղաանաեսական Ընկերոսթ եան Ւորհրդի անդամ՝ 
եսնոլն ընկերոսթ եան , Ւ(*81«13(։1<06 ՇշյւհՇՏՕՇ ՃՕՅ ««Օր֊ 
»0 –թերթի պաաասխանաաոս խ մրա դիր, թէ որպէս 1,. 
կաոեան Գիսզաանաեոական ես արդիսնադործական ցոս֊ 
չ/ա հան դի սի կազմակերպողներից մին, թէ որպէս Ախ ալ . 

Հ֊չպբի ևրկրաշարմից ֆասոսողն երին նպասաող յանձնա֊ 
մոզովի անդամ՝ և թէ որպէս չյվիկ կաթնարան ես կաթ ֊ 

աանաեսական դասաիսօսութիլններ կազմակերպող Անդր,,֊ 
կովկասի դիսզերոսմ, մ՝ասնասորոս.Ր ենը մեր խ 0պէը նրա 
հայկական դրական ութ եան մաասսցած աշխաաոսթ իսննեոի 
՚և"“մ> մէչ^ակելով միայն նրա Կաթնային ար դիլերներ, 
յոդ,,, ածը, որի թարզ մանոլթ իսնը ապազրոսեց աԱզդա֊ 
դրական Հանդիսի* չորրորդ դլըոսմ՝, Զանց ենը արսնոսմ 
խօսԼլոս նաես այն մի շարը դասախոսս սթ իսնների մասին, 
որ նա կազմակերպել է ք ՝ադսոսմ 1885 թոսին, մի խոսւՐբ 
երիտասարդների հեա, նիսթ վերցնելով անսւ եսական , որ. 
րական ես նոյն իսկ ազդ ադրական խնդիրներ, 

Ւեո. 1889 թոսին, նա որպէս .Մոպւճֆ. ամսադրի խոմ. 
րադրոսթ եան անդամ" ՆաւՐալեան սաորազ րոսթ եամբ զե֊ 
աեզել է է Մոսլ,ճա֊սսմ՝ .Կեանըի գծեր* ես .Պաարիկեանի 
Համակները*, մի չարը ըննադաաական յօդոսածներ ես 
Հոյն իսկ թարդմանոսթիսննեը, ինչպէս Մա րկ Տոսէնից, 
հդդար Պօից, Ա պա 1893 թոսին ընարոսելով .Մշակ. 
Ս՛ադրի խւՐբադիր, մինչես օրս էլ վարոսւՐ է այդ պաչաօնը, 
գրելով ոչ միայն առաջնորդողներ, այլ ես . Մանրանկար ֊ 



* 




ՕՀԳՕ աԻԹԻՈ 



նեյ,*, տեղատակս* յօդուածնեբ՝ ինչպէս «Սասուն*ը, 
թատրոնական քնն ադատոլթ իլններ «Սիրող* ստորագրՈԼ֊ 
թեամբ, տնտեսական և Հազարական տեսո ւթիւններ, 

Ջընկճուերվ խմբագրական ծանր և բազմակողմանի 
աշխատանքների տակ, պ. Հալանթարը կարոզացաւ մ իա֊ 
մ ամանակ Անել թէ ներսիսեան դպրանոցի հոգաբարձու 

(189Ց — 1899) և թԱ Թիֆշիսի Հտյոց Հրատարակչական 

Ընկերութեան վարչութեան նախագահ վեր ջին տասնա֊ 
մեակում, որի ընթացքում ընկեր ութ ի ւևը հասաւ իւր 
ամենաբարձր զարգացման ւ 

Պ . Լետն Սարգսեանը ծնսւել է 1862 թ. Հոկտ. 23֊ 

ին Օվնայում • սկզբնական 1 Ա ,թութիւնն ստացե, է տեղս.֊ 
կան ծխական դպրոցում , ապա 1873 թ. ուղարկս ւել է 
Մոսկուա՝ Լազարետն ճեմարան, ուր 1884 թ . աւարտևլով 

մտել է նոյն մայրաքաղաքի համալսարանի բնազիտական 
բաժինը և աւարտել 1888 թ . կան գի տատի աստիճանով, 
Վերադառնալով \ովկաս, նա անցել է Տ աճկա֊ Հայաստան 
և իւր ճանապարհո րէ ական նկատ, .ղութիկները հրատա֊ 
րակել «Այց թի-քք^ց Հայաստանին* խորագրով* 

• 1889 թ . ստանձնելով ուսուցչական պաչտօն նե րսի֊ 

սեան եւ Գայիանեան դպրոցներում, նա միաժամանակ 
պարապել է գրականութ եամբ՝ լինելով «Մուրճ*֊ ի խըմ֊ 
բագրութևան անգամ և Թիֆլիսի Հայոց Հրատարակչա֊ 
կան Ընկերութեան խմբագրական Մասնաժողովի նախա֊ 

գ,սհ. 1892 թ. ՝ պ. Սարզսեան տեղավտխուել է Հուշի, 

թեմական դպրոցի տեսուչ, սակայն պաշտոնավարս,.֊ 
թեան երրորդ տարին զանազան խռովութ իւնների պատ ֊ 
ճառով հրաժարուեց եւ երբ ներսիսեան դպրանոցի տե֊ 
սուչ րնտրուելով չհաստատուեց Վեհափառից, հևոացաւ 
Մոսկուա եւ ուսուցչական պաչտօն ստանձնևց Լազա֊ 
րեան ճեմարանում . Հինգ տարուց յետոյ 1900 թուին երբ 
«Մուրճ* ամսագիրը անցաւ պ. Կ. Կրասիլնիկեանին , պ . /.. 

Սարզսեան հրաւիրուեց որպէս խմբազրութեան անգամ, 
Մի տարուց յետոյ , պ . Սարգսեան մոսկուաբնակ պ, Պօ֊ 





ԳՈՀ*Ոն ԳՇԻԾ1հ 



279 



•ր“ և ~ ն ւ ՛ <*- յր–քէ ը , է,/.՛^ »կ.է, ց ա % կախ խ .յ . 

ք~Գր լ ւ՝ ՚1 ե ւվՒ ն ““/՚/՛" Հր–––րակ չ ,ւթլ.լ%ւ. 

•քաեանչ*,նի%, քա յ 3 խյ բաք1 , ոլթէս , ն ա յչ,. հ 
ցևալ մնաց պ . Լ. Սարդս էր անի վբ այ , 

Պ. Սարդս Լան, որ դե ռ ուսանող ժամանակ թղթակ֊ 
ցև լ Հ հայոց զանազան թերթերի, աոանձին գրչով հրա֊ 
բարակել Հ նաևւ ւժոզովրդի կրթոլթիլնը մեզանում, 

« ս7՝ և ՝ /“°^ ։ Փ ուսի կե անի հեա), բացի 

*՝Կ9 թր ւ է՝Ք ա Օ Հայաստանին*, որ վերել յի շեցի%ք, 

Ացժ. Կացապեա վարդախտ ՏԷր Մկցաչեանո հ%.ս,, 

ձէ այ "Հ (1866 թ ՝ Ծ,պ "" հ 17 –^)՛ V" հ-ա-ը *~ 

Ո ղ է՚0–“էր և .օղօթասկ,. ձվակսցցոլյ յպ,ա%ի է 

Ղ Լ "է՚պէս Վֆեմերաի նայող։ », •Րայրը նոյնպէս մի կ 
՚ասէր և աչբի ընկնող բարեմասնալթիլններով օմաուած 

7 կՒ է ևղևլ ՝ Բա *է ա յ Ա հ*ահ՝ Փ^ւփկ Կարապետի 

հոդռ. էի, այ ահա դին ազդեցոլթիլն է ունեցել նաև նրա 
պապը մի առպքինի և բարեպաշտ ծերս ւնի. Սկզբնական 
կբթութիլնն ստացել է նախ իրենց գիլզի ծխական դրա֊ 
բացում, և ապա տեզափոխուելով Զաբաթ ալա իլր ,/օրեզ֊ 
բօր 0. ա. բա հան այ Ատոմեանի Ա 0 , ո ՝ այնտեղի դ ա ւա֊ 

ռ 7 կ 7\ և ծ է ակա% Ոճերում՝ ընկերակցելով բանաս ֊ 
•«եղծ Աղ. Մատուրեանինա Օետոյ 1880 թոլին րնդունուե. 

է լ°Լ 1 սէ ծն է՛ Գեո <"* եսէն ճև ՝ ք ^^յ որպէս ձրիավարձ 
գիշերօթիկ սան, ուլ, ութ տա րի մնալով աւարտել է աո. ա9֊ 
նակարդ մրցանակով , Աստուած աբանոլթ ե ան ուսուցիչ 

գեր. Օրմանեանի դասաւանդոլթ ե ան և կուսակրոնում 
թևան պատրաստուոզ տեսուչ՝ Նահապեաեանի մասնաւոր 
խօսակցութեան ազդեցոլթեան տակ Կարապետը ոլրի. 
եբեբ դասընկերների հետ ընդունել է սարկաւադոլթ եան 
աստիճան և մի տարի ճեմարանում ծառայելուց ,ետո, 
Թիֆլ/,սի Համոյենց եկեղեցու միխցներսվ դնացե, է ար Լ 
աասահման աստուած աբանոլթ իլն ուսանելու , 

ո . , 18 ® 3 Հ՛՛՝^ ՝ Պ աւղիկեանց ցիպանղական կւտպաւ– 
լ եաե է/Էշ ել ցեղակից աղանդատը երեւղյթնեց . Հայսա– 





880 



ԱՋԳԱԳՐՈԻՒԻԻն 




տանոսէ» հ^-ժտ –ժ–“""–ք ե – ն "“ 0 * յ ~"է (8 ” է ՜ 

4.Ճ.& առէպները պ^դիկեանց յ՝––թ ՝) ^կայաքնէլ-վ 

Լ«.յ~է ց ա Հ–ր–ւ –~ ։■•*/*՝ "«"“–տ 4 ; է #^***ո/* ։ # 4 "– 4 

գ,կա.քէ յ\. 3 անակս.դէ ր \կ%օ.Հև–ե. 4 « 

,«^ ր ^ Բերանում՝, Փարիզում և Մարբուրգում՝ աստուա֊ 
հարանունից քննութիւն է տուել վերջինիս համալսա- 
րանում՝ և ստացել աստսւաեաբ անութ և ան լիցենցիատի 
մրցանակագիր, ՀյոպԷս թէ վփԱաոփայական և թ է աս֊ 
տուածաբանական գետռթիւններն ուսած ու հին ու նոր 
լեզուների մ էջ րաւական վարմ ուա ծ շնորհունակ Կարտ֊ 
պետը վերաբարձել է Ա. Լվմիածին, վար գա պետ ձեռնա֊ 
գըրուել և ստանձնել ճեմարանում նախ ուսս, ցչի, յետոյ տես֊ 
չի օգնականի և ապա աեսչէ պաշտօն, միաժամանակ աշխա֊ 
տակցելովև միք անի տարի խմբագրելով մԼրարատը*, Արմ. 
հայր սուրբի մի յիշատակելի գրական գործն էլ այն է, որ 
նա միըանի ճեմարանաւարտ երիտասարգնե րի օգնութեամբ 

Մ. Աթոռի բոլոր ձեռագիր Աստուած աչունչևերից կարևո֊ 
րագոյններն Հնտրելով համեմատել է ( մինչև Մակաբայեց, ոց 
գրքերի վերջը) և այգ համե մատութ և ան արգիւնքը բաղ֊ 
գագելով եբրայերէն և յունարէն բնագիրն երի հետ՝ 
Ծննգոց և Ելից գրբերը պատրաստել է տպագրութեան 
համն.ր, որից , սակայն, մինչև այժմ՛ միայն մի թեր 4 
տպագրուելւ Արմ. հայր սուրբը անցեալ տարուանից Արև֊ 

լանի թեմի առաքնորգական փոխանոըգ է կարգուածա 

Պ. Լետն Մանուէլեանը ծնուել է 1864 թ. Ներքին 

Ագուչէսում. սկզբնական ուսումը ստացել է իւր ծննդա- 
վայրի եւ հերին Ագուլիսի ծխական դպրոցներում , ա– 
պա 1877 թ. մտել է թիֆՀաի գիմնազիոնը, ո. ր 1886 ^/. 
աւաըտելով շարունակել է Մոսկսւափ համալսարանի պատ- 
մական– լե զուտ բան ական բաժինը. Այստեղ պետական քըն֊ 

նութիւնը տալուց յետոյ վերադարձել է Կովկաս եւ ուսուց- 
չական պաշտօն վարել Գէորգեան ճեմարանում ( 18.11 

1) Սրա երկրորդ մասը՝ <Թոնղրակեցիք Ժեր օրերում » յետոյ 
լոյս է տեսել 2 6 1էՏ0հոքէ քՕր 1է1ր0հ6Ո Տ 6Տ0հ։շհէ6 ամսագրում, 




ԳՈ՚ԼԹԱՆ ԳՇԻԱՌ 



281 



94 ), և Նևրսիսեան գպրանոցում ( 1894 — 1897 ), Ապա ստիպ֊ 
,ոաձ Անելով թողնել ուսոլցչոլթ իմևը, տեղափոխվել է 
Հաղոլ, ուլ , մինչել անլյեալ տարի մատեն ,ս գտրտն տպես, 

էր Մարդասիրական 1Հնկել,,,լթ ե տն Գրագարան—ընթեր֊ 

•յաբանում, 

Պ. Լ. ՄանոլԷլեան, որ հայ վիպասանների և բանաս ֊ 
տեղծների չարքում իլր որոշ տեվն ունի, մինչև այժմ 
առել է հեաևեալ երկերը . Տիղրանոլհի, խսրաակուաե 
կեանք, Բանաստեղծ ութիւններ. Նկարիչ Թաշճեան, Չտ֊ 
լարիների արչաւանբը, Գօկաոր Երուանգ Բօչայեան, Դէպի 
՚Էև ր, դրամատիկական պոէմաա 




Դողթան դաւաոը ոչ միայն գրական ասպարիզում, այլ և 
հայերիս մտաւոր—հասարակական զարգացման գործում րաւական 
,Ո.ծ դեր է կատարել, աայով րարձրագոյն կրթոլթիւն ստացած 
րազմաթիլ անձնաւորութիլններ, որոնք ոչ միայն որպէս մասնա- 
գետներ, այլև որպէս հասարակական գործիչներ ծառայել են գիտոլ– 
թեան և ժողովրդին, Ուստի և մենք հարկ ենք համարում այստեղ 
յիշևլ այդ բոլորին, գոնէ որքան մեզ յայտնի են, թուելով 
միանգամայն նրանց մատուցած ծաոայոլթ իլնները, Հարկ համա֊ 
րեցինք յիշել նաև այն անձնաւորոլթիլնները, որ թէպէտ րարձ- 
րագոյն կրթութիւն չեն ստացել, բայց և այնպէս ՝ գոնէ իրենց 
գիլզում հասարակական մի որոշ դեր են կատարել, 

Ամենից վազ և ամենից շատ Վերին Ազուլիսն է տուեշ 
րարձրագոյն կրթոլթեան տէր մարդիկ, Տէրեան տունը առաջինն 
է եղել, որ մետաքսի աոևտրով րաւական մեծ հարստոլթիլն դի - 
զելով ոչ միայն իլր, այլ և համագիլդացիների որդիների կրթոլ֊ 
թևան մասին հոգս է տարել, րաւական մեծ գումար նուիրելով 
տեղական հայոց դպրոցին, Այս պատճառով և այդ արժանայիշա– 
տակնոլիրատուն՝ Աւետիսը՝ թաղուած է նոյն ուսումնարանի և 
Ս. –Բրիստափոր եկեղեցու գալթում. Այս միևնոյն անձնաւորոլ– 




382 



ՇհԳՇԳւ՝ՈԻԹԻԻՆ 



թիւնն է, որ շինել է Աղա գիւղում, Գիրան֊չայի վրայ մի քարա– 
շէն, ահագին կամուրջ . 

Այս միևնոյն տանից Գրիգորը վաթսունական թոլականնև– 
րին ուսանելով Մոսկուայի Համալսարանում, Հոգացել է Ագուլի֊ 
սում գրադարան—ընթերցարան րաց անելու X) և սկսել է Հայե- 
րեն թարգմանութիձւներ անել, սակայն վաղահաս մահը անկա- 
տար է թողել նրա ցանկութիւնները, Նոյն տնից Համալսարանա- 
կան կրթոլթիւն են ստացել նաև Հետևեալները, որոնցից միքա֊ 
նիսը փոխանակ Տէրեանի՝ Տէր Մկրտչեան են կոպում՝ ևղրայր– 
ներից մինի անունով, պ. պ– ՄարտիրՈԱ և Մկրտիչ Տէրեանները 
աւարտել են Մոսկուա՝ իրաւարանական բաժինը, աոաջինը շարու- 
նակել է իրենց Հայրական առևտրական գործը, իսկ երկրորդը՝ 
Հաստատուած է Մոսկուայում և պարապում է իրաւարանութ ևամր . 

Պ. Գրիգոր Տէրեանը աւարտել է նոյնպէս Մոսկուա՝ րժըշ֊ 
կական բաժինը և այժմ այգ միևնոյն տեղում Հոգեկան Հիւանդոլ– 
թիւնների սեպհական Հիւանգանոց ունի ւ յքրիստափււր Տէր 
Մկրտչեան ը աւարտել է նոյնպէս Մ ոսկուայում, միայն բնագի- 
տական բաժնում, այժմ արդէն վախճանուած է, Պ. Ստեփան 
Տէր Մկրտչեանը աւարտել է Մ ոսկուայում և Հաստատուևլ նոյն 
տեղում. Կ արա պետ Տէր֊Մկրտչեան լսել է Փարիղում մատի֊ 
մատիկական գիտութիմններն և այժմ ուսուցիչ է Գէորգեան ճե- 
մարանում ւ 

Տէրեաններից յետոյ, բայց թուով նրանցից աւելի, բարձրա- 
գին կրթութեան մարդիկ տուել է .Քսղանթ արեան տունը, 
որից պ. ՑոկհաննէսԸ դեռ 1860 թուին աւարտելով բժշկական 
մասնաճիւդը Լոնդոնի համալսարանում, ընդմիշտ Հաստատուևլ է 
Անգղի այ ի ծովեգերեայ Սկարբըօ քաղաքում. Սա արել է միք անի 
գիւտեր, ինչպէս արհեստական սաոոյց պատրաստելու նոր միջոց, 
նոր ձևի ջերմաչափ, կատարև լագո րծուաձ րիցէկլ և այլն, Սրա 
եղբայր, պ. Գսոիթր Խալիպեան դպրոցն աւարտելուց յետոյ 
ազատ ունկնդիր է եղել Լայպցիկի Համալսարանում, ապա մի աո 
ժամանակ ուսուցիչ է եղել Վ. Ագուլի սում, Երևանի թեմական 
դպրանոցում, Իգդիրով և Գէորգեան ճեմարանում, այնու- 
հետև տեսուչ Տրապիղոնում, իսկ այժմ վերահաստատուած է 
Բրուսսայում, ուր ունի սեպհական վեցդասարանևան դպրոց * 

Այս երկուսի աւագ եղբայր պ. Հայրապետը թէև չէ ստա– 

ցե լ ր –,. ր ագ,,ն ՚ս-Ւ-թՒ^ ■Գ–* ՞“ 4 < է 

սակայն 40 տարի շարունակ ծառայելով դպրոցական գործին Ա 



1 ) Հայկական աշիաքհէ ^ա,նկ. 1865 թ. * » 6-6 Կ՝ « 0 . 




ԳՈՀԲԱն ԳԱՒԱ1հ 



283 



ի>ր գրևթէ ր,,լոր որդիներին րարձրադոյն կրթոլթեան տալով 
միանգամայն արժանի է յիշատակոլթեան, Նա աոաջինն է եղել, 
որ բացել է Ագոպիսոլմ կանոնավոր դպրոց աղաների համար 
1»4» թո, էն, որ յեաոյ փակուել է, երր րացուել է պես, ական 
առևտրական դպրոցը, իսկ 1861 թոլին սա րացել է աղջիկների 
՚1 “Ո՚՞Ա։ աոաջինը Անդրկովկասի դաւաոներում, ուր դասաւանդհլ 
Հ նաև նրա ամուսինը. 1864 թուին նա վերաբացել է նաև աղա - 
ների դպրոցը, Այս երկուսն էլ յարաաևել են մինչև 1870 թուա– 
կանը. Այնուհետև պ. Հայրապեաը ուսուցչական պաշաօն է վարել 
Բադոլ Մարդասիրական Ընկևրոլթեան դպրոցում, և յեաոյ մի 
աո ժամանակ ևս ի. ր սեփական դպրոց բաց արել Բագւում, 

Սրա որդիներից * 

պ ՝ ^Ղ^Օ ԱԱ ^>ՂՕԸ՝ աւարաել է Պեարոսեան Երկրագործական 

% -Ո™ “"՚֊քքո, և ,Մշս.կ, լրսպրք, խյ ր – գ խ.ն է. 

(ձես եր. 270), պ. Աէետխւլ I միևնոյն ճեմարանում. այժմ հաս - 
տատուած է Պեաերր ուրդում իրր գլխաւոր վերահսկող կաթնատն– 
աևսոլթեան, պ. Արս էն ը աւարաել է Գէյզէնհայմի (Գերմանիա) 
դիւղաանաեսական ճեմարանը, հաստատուած է Թիֆլիսում և 
աշխատակցում է ճ ձ68 . 0 ՇյՆՇ , ճօՅ. թերթին, ունի մի քան ի 
խարդմանոլթիլններ, Պ. Գրիգորը աւարաել է Ցիւրիխում քի֊ 
մի ական բաժինը և հասաաաուել է Բագւում, Պ. Անուշաւանր 
նոյնպէս քիմիական բաժինը Բերլինում, Աշխատակցել է աՄոլրճ, 
֊ի , իսկ այժմ էՄշակյ֊ին, Հաստատուած է Բագւում, ք. Տիզ֊ 
րանր աւարաել է Իւրէվի անասնաբուժական բաժինը, 

Ար ւսսխանեան տնից, որ դաոնալով Տէրեան աան փեսան * 
սկսել է դեր խադալ Ագուլի սում, եղել է միայն մի համալսարա֊ 
նական, պ. Ալի տիքը, « Մուրճ, ամսագրի հիմնադիրը, 

, Ա յ “ ՚՞^՚երից յեաոյ սկսել են դեր խաղալ Հախնազա րեաՆ , 
Աըիեան և Ներսիսեան տները, որոնց միացած առևտրական 
տունը մասնաճիլղեր ունենալով Մոսկուայում, Երևանում, Բադ֊ 
ւում, Ասա րա խանում, Ասխարատում, Բալֆրոլշում, Սարզուար, 
Նշարոլր, Թոլրրաթ (չորսն էլ Պարսկաստանում), և Մարսէյլում, 
բաւական նպաստել են բամբակի և բրդի ա սև արին, 

Հախնազտրծան տանից Սարզիսը վաթսունական թուա ֊ 
կաններին միջնակարգ կր թոլ թիլն ստանալով Խալիպեան դպրո֊ 
ցում, շատ պիտանի է եղել իլր հայրենի գիւղին, կատարելով մի 
շարք հասարակական պաշտոններ. այսպէս 12 աարի շարունակ 
հոգաբարձու լինելով Հայոց ծխական դպրոցներին Վեհ. Մակար 
կաթողիկոսից էՄշտնջենաւոր պատուաւոր հոգաբարձուի » տիտ- 
ղոսին է արժանացել, Իբր Գողթն գաւաոակի ներկայացուցիչ 





284 



ԱՀԳԱԳՐՈԻԹԻՒն 



մասնակցել է կաթուղիկոսի ընտրութեան Համար թեմական պաս,֊ 
գա մա լոր ի ընարութեան, Գէորգեան ճեմարանում և Երևանի թև֊ 
մական դպրոցում զանազան ժամանակներ որդեգիրներ է պա–,ել, 
Երկար ժամանակ երեսփոխան է եղել Ագուլեաց զանազան ևկև֊ 
դեցիներում և Ս. Թովմայի վանքի Հոգարարձութեան անդամ. 
Միևնոյն ժամանակ նա Համարւում է վերոյիշեալ առևտրական 
տան Հիմնադիր ֊անդամ. 

Աբիեան տունը տուել է երկու Համալսարանական ՝ 

Պ. յէրիստափորը աւարտել է Պետհրրուրզի Անտառային 
ճեմարանում և Հաստատուել է Աստրախանում. 

Պ. Խաչատուրը՝ Մոսկուայի բժշկական բաժնում և Հաս ֊ 

տատւում է Թիֆլիսում, 
ներսիսեան տնից 

Պ. Մենտորը աւարտել է Ֆրէյ բերդի Հանքաբանական ճե- 
մարանը։ 

Բա լա կան դեր են խաղացել և խազում են նաև 6 էր Ս /•- 
ք այ էլետն տունը, որից պ. Ցովնսննէսը աւարտել է Խարկովի 
բժշկական բաժնում և Հաստատուած է նոյն տեղում, իսկ պ • 
Հայկը եղել է Պետերբուրդի տեխնոլոգիական ճեմարանում, Հաս֊ 
տատուած է Բա գլում և մի ժամանակ աշխատակցել է Մշակին 
Ի161ՈՕ ստորագրութեամբ. 

Այժմ դեր է խազում նաև ՓանեսէՆ տունը, սակայն դեռևս 

Համալսարանականներ ջէ աու֊ելո 

Բացի վերոյիշեալ տներից, որ Ագու^սում նշանաւոր են Հա֊ 
մարւում և Հասարակական որոշ դեր են կատարել կամ կատա- 
րում են, կան նաև ուրիշ Համալսարանականներ, որոնց տան մե֊ 
ծութիւնը իրենցով է սկսւում. այսպիսիներն են. պ. Ցակոր Տէր 
Ջանեան, աւարտել է Փարիզում բժշկական բաժինը և Ռուսաս- 
տանում քննութիւն տալուց յետոյ Հաստատուել Թիֆլիսում, 

Պ. Մինաս Մկրտչետն աւարտել է Կիեվում բժշկա- 
կան բաժինը և Հաստատուած է Թիֆլիսում, ուր ունի կանանց 
Հիլանդութիւնների մասնաւոր Հիւանդանոց. 

Պ. Շմսոոն Աղամիրզեան, աւարտել է Մոսկուայի բժշկա- 
կան բաժնում և Հաստատուած է Բա գլում։ 

Պ. պ . Արշավ Բտրխոպարեան , Գրիգոր Գէորգեան , Ա– 
ղէքսանղր Մնացականեան, Արշավ Օակտ/րեան, Թուխս ս Ա՛՛- 
լան եան աւարտել են Մոսկուայի Համալսարանի ի բալաբան ական 
բաժինը, առաջին երեքը Հաստատուել են Թիֆլիսում ՝, իսկ վերջին 
երկուսը՝ Մ ոսկուայում ւ 

Պ. Հրիստավտր Միքայէլեան աւարտել է ուսուցչական 




ԳՈ1ԹՇՆ ԳՕԻնքհ 



285 



ինստիտուտ և եղել է Մոսկուտյի Պետրոսևտն դիւղատնտհսական 
ճեմարանս։ մ, 1 

Պ. Ցովսէփ Թաղէոսեան, աւարտևլ է Մոսկուտյի համտլ֊ 
, .արանի պա տմալեղուա բանական բաժինը և 2 տարի լսել Միւն֊ 
խկնի և Բերլինի համալսարաններում. Աշխատակցում է աՄուր֊ 
ճին», ցսւէւՁա ստորադրոլթեամր. այժմ վարում է ուսուցչական 
սլաշտօն Բագւում։ 

Օիշատակռթեան արժանի է ֊Բրիստափոր Թադէոսեանը, 
ուսուցչական ճեմարանից, որի փորրաթիլ բանաստեղծոլթիւններր 
րա լական աարածուած են ման ա Լան դ Ագոլլիսում, Սա տեսուչ էր 
Աղէքսանղրապ օլի Հայոց ծխական դպրոցում, ուր և վախճանուեց, 
Այս վաղամեռիկ բանաստեղծի ոտանաւտրները հրատարակուած 
են Բաղւում մի խումբ համակրողների կողմից, 

Պ. Գարեզին Աթաբէկեան, աւարտել է Մոսկուայում՝ բժշ- 
կական բաժինը ւ “ 

Պ. ԱղամիրզեաՆ, Մոսկուտյի Պետրոս եան գիւղատնտեսա֊ 
կան ճեմարանում. 

Պ. Թովմ՛աս Մ արզարեան. աւարտել է Պետրոսեան Գիւ– 
ղատնտեսական ճեմարանում և այժմ հաստատուած է Աստրախա– 
նահանդա մ։ 

Օիշատակութեան միանգամայն արժանի է նաև դերասան 
պ. Ստեփան Սաֆրաղեան, որ *չ միայն արժանապէս ծառայեց 
րեմին Կո վկաս ում, այլև Պարսկաստանում ռահահորդ (աՕՈՈ16ր) 

Օրիորդներից միմիայն մինչ » Շոլշանիկ Տէր Նիկողոսեան 
աւարտել է Մոսկուտյի ատամնաբուժական բաժնում և հաստատ֊ 
սւել է Թիֆլիսում ւ 

Ներքին Ազա Աա ում՝ ժէ. դարում նշանաւոր է եղել Սէ֊ 

թեան Մահտեսի Մելրումը, որ շինել է այս ղիւղի և ուրիշ վեգ 
եկեղեցիներ. ինչպէս և իլր անունով այժմ էլ կոչուող աղրիլրը 

Ներքին Ադռլլիսումւ), ^ Ո 



յ֊ . Մտնոեսխ Մ ե լքումի մասին աւանդաբար պատմում են, թէ 

Շ ^ հ ք^Ը Ներքին Ագուլիս եկած մի ջ.. ցին հաւանում է նոյն տե- 
ղի մահտեսի Մ ե լքումի չափազանց գեղեցիկ կնո^ և կամենում է 
իւր հարեմը "անել, ժողովուրդը ցանկանում է մի ուրիշին ու֊ 
Ղ֊րկել, որովհետև մահտեսին իրենց առաջաւոր մարդն էր, Սա֊ 
օճե է ի չկամենալով շահի բարկութիլնը ժողովրդի վր այ 

ոոէ նենոՀ է դառը ճակատագրի հետ և թոյլ է տալիս, 
ր տա կ Մի առ ժամանակից յե աոյ երբ նկատում է որ 





286 



ՇՀԳՇԳՐՈՒ*ԻԻՆ 



ԺԸ. դարում նջանա^ր են եղել Մելիք Գ/ս լամբար, Մելիք 
Ստեփան և Մելիք ՑովհաննԷս տանուտերերը, որոնք ոչ միայն 

գործիք են եղել խանևրի ձեռքում ժողովրդին կեղ եղելու, այլ և 
իրենք որպկս մի մի բռնակալներ՝ կեղեքևլ են ժողովրդին. Չկա֊ 
մենալով ծանրանալ այս կկտի վրայ՝ բերում ենք միմիայն մի 
ապացոյց. 



վշտից հալ ու մաշ է լինում, վեր է կենում, դնում Սպահան, և 
ծ պա ուա ծ սկսում իբր հասարակ որմնադիր աշխատել շահի պա- 
լատի մօտ, յուսալով մի օր առիթ ունենալ տեսնելու իւր կնոջը 
շահի մօտ, Եւ յիրաւի, մի օր տեսնում է իւր կ ն "1ը 2 ահ Ւ Տ,,։ա 
նստած՝ նարդի խաղալիս. Ի ս կոյն պարսկական սովորութիւնից 
օդտուելով սկսում է ե բդելով աշխատել ն ասում է. 

Հէօհնա ղալպըմ՝ թտզալաՆտի, օղ լան վեր զեաե խին 

վերքերս վերանորոդուևցան, մ.յ տղայ կիր տուր). 

Կինը ամուսնու ձայնը լսելով իսկոյն ճանաչում է նրան 
պատասխանում կողմնակի կերպով, զառր ձգելով, մէեչաննան 

քելմախ կեարաէլ, ետ կեալասան շաշ ու փանջ, ՀՄնցեալից 

պետք է անցնել, 4յ թե V»» վ ե Ց ՞*֊ 

Շահ֊Աբաս կասկածում է այս երդի և նրան համապատաս- 
խանող պատասխանի վրայ և ստիպում Է խոստովանն լու, 

ապա թոյլ է "Ա՛լի" նրան ։ / ։ ժամով տեսնուել ամուսնու հետ և 
եթե կամենում է՝ գնալ նրա հետ, Կինը հասկանալով, որ այդ 
միմիայն իւր զգացմունքները փորձելու մի միջոց եւ տեսնւում է 
իւր ամուսնու հետ, և ասում նրան, որ եթե շահը ա սալարկե 
վերցնել իրեն, նա հրաժարուի, ապա թե ոչ՝ Գ1"՝խը կը Կ ո Բ& ն Ւ> 
միևնոյն ժամանակ նրան մեծ քանակութեամբ ոսկի է տալիս, որ 
դնայ եօթ եկեղեցի և եօթ աղրիւր շինի իւր կորած հոգու փըր– 
կութեան համար, Ամուսինը կատարում է կնոջ պատոլէրը, Դր- 
ժում է Շահ-Աբասի առաջարկը յետ վերցնելու կնոջ ը ասելով, որ 
նա միայն շահի վայել կին է, և ապա եկեղեցիներ շինելու 
թոյչտւութիւն ստանալով վերադառնում է և շինում ք*աւրիգի, 

Հին Նախիջևանի, Դաստակի, Ն. Ադուլիսի և ուրիշ երեք եկեղեցի- 
ներ ու եօթը աղրիւր. Դեռ մինչև այժմ ել Դաշտի բաղարի մօտի 
աղրիւրը էՄահտեսի Մելքումի աղրիւր » է կոպում, 

Մահտեսի Մ ե լքումը կրկին ամուսնանում է և երբ երեխայ է 
ունենում, սրա ձեռի մկջ թագանման նշան է լինում, Մահտեսին 
չարագուշակ համարելով այդ նշանը՝ խեղդել է տալիս այդ երե- 
խային, բայց յետոյ երազում տեսնում ե մ ի ալևոր, որ նրան յան– 
դի ման ում է գործած յանցանքի համար, ասելով որ նսէ շատ նը– 
Պանաւոր մարդ պիտի դաոնար, Մահտեսին զղջալով կտակում է, 
որ իրեն իւր շինած եկեղեցու մկջ չթաղեն, որովհետև անարժան 
է, այլ Կճըղնոցի գեր եզմանատանը, Արժ. Տեր Ցակորի ասելով 
նրա գերեզմանը մինչև իւր ժամանակը յայտնի էր և վերան դը– 
րուած էր. ի դիր դամբարանի, բաբկ. դաշտու մահ տա սի ՄելքոՆի 
որ փոխեցաւ սա ՛ի Փս> թվ • ՌՃՒԴ. 



Գ/Ո.ԹԱՆ ԳԱԻահ 



287 



Մելիք Ստեփանը կամեցել է զարկևար Բարոնի Բալասան 
անռնով աղջկայ հես, ամուսնանալ, սակայն սա սարսելով նրա 
,, ա յ անութ իւնից չի կամենում և փախչում է Վերին Ագուլիս, 
իրենց րարեկամ Փանոնց ջրհորի մէչ թաք է կենում. Մ ե լի որ 
որոնում գանում է և կանչում է քահանային, որ պսակի. Աղքիկր 
1 Ւ ՚Ժրպ ձկնդեղ է ձեռք ր երում, խմում և գնում եկեղեցի * պը , 
սակռ ե չու. Վերադարձին վայր է ընկնում և մեռնում, *Մելիռր 
րարկանալով առանց քահանայի քաշ է տալիս, տանում թաղում*),, 
Սա շատ մարդկանց իլր տան մէջ սպանել է և թաղեր 

ԺԹ. գարում նշանաւոր է եղել ԵարղՈէլեան տունը, որ շինել 
4 առել գի. ղի « Ամարային , կոչուած եկեղեցին ու 0. Մինասի 
մատուռը. Ցետոյ յառաջ են եկել Հալպազարեան տունը, որ 1860 
թուին Մոսկուայից աոաջինը բերել է տուել բոժոժից թել քա֊ 
շելու շոգեմէլրեն այ, որով և մեծապէս նպաստել է այստեղի շերա֊ 
մապահռթեան գա ր գա ց ման, Այս տունը տուել է նաև մի ինժի֊ 
ներ ֊ տեխնոլոգ պ. Ստեփան անունով, որ աւարտել և հաստա֊ 
տուել է Մոսկուայում. Այս տնից է նաև պ. Փիլիպպ,,Ա ՎաՈՈա֊ 
զարեանը, .Մուրճ, ֊ի և Հօրիգոնի հրատարակիչը, որ Ջարգա֊ 
րեանի հետ կաշու գործարան ունի Թիֆլիսում, 

Այս տան հետ միաժամանակ նշանաւոր են եղել Նուսնոլ֊ 
սեան, Ջարգարեան և Մանոլէլեան տները, 

Աոաջինն այժմ էլ Նիրքին Ագուլիս ում մետաքսի թել քաշե– 
լոլ գործարան ունի և գիլղի առա ջ ա լոր տունն է համարւում, 

Երկրորդ, Հարզարեան, տնից, Արիստակէսը աւարտել է 
Մոսկուայում րժշկոլթեան մասն աճի լղը Ա հաստատուած է Թիֆ֊ 
լիսում, Սա 1896 թոլին Թիֆլիսում մի շարք գասախօսոլթիլն֊ 
ներ է կարդացել երեխաների հիւանդութիլնների մասին, եղել է 
Թիֆլիսի Հայոց Բարեգործական Ընկերոլթևան Խորհրդի և Աղգա. 
, 1Հլ / / ան 1 Հ ան 1է՚ Ա ք՚ Հրտտարակոլթեան Վարչոլթեան անգամ, Պ. 

Ա եխակը աւարտել է Մոսկուայի համալսարանի բնագիտական 
բաժինը և ուսուցիչ է Երևանում. Օր, Եպենիան աւարտել է 
նոյնպէս Մոսկուայի ատամնաբուժական մասնաճիլղը, 

Իսկ երրորդ, Մ ան,սէլեան, տնից նշանաւոր են վիպասան 
պ. Լեւոնյ,, որի մասին խոսեցինք արդին, պ. պ. Ստեփանը 
՚ “1'ւԱ'կը տւարտել են Մոսկուայի Առևտրական գիտոլթիլնների 
գործնական ճեմարանում, ք. Ստեփանը 1881 թո լականից մինչև 
այժմ Թիֆլիսում պահելով հաշուապահական դասընթացքներ, ա֊ 
հագին ծառայոլթիլն է մատուցել, պատրաստեչով բազմաթիլ հա֊ 



*) ՝*էր Ցակորի տետրից , 




288 



11ԶԳՇԳՐՈԻԹԻԻՆ 



շուապահներ , Պ. Աւետիսր ավարտել է Մոսկուայի լեռնային 

ճարաարասլևաակաԱ ճեւ/արանը$ 

Այս գՒ֊Ժտ նշանաւ-որ է նաև պ. Կ արա պետ Ստեփա– 

նեանը, որ ավարտել է Մոսկուայի Համալսարանի բժշկական 
բաժինը և Հաստատուած է Թիֆլիսում, Պարոնը այժմ Ներսիսեան 
դպրանոցի հոգաբարձու է և մի ժամանակ եղել է Թիֆչիսի Հայոց 
Հրաաարակչական ընկերութեան վարչութեան անդամ, 

Պ. Պ. Մխիթար Տէր Մնղրէասեան և Մենտոր Ռոստո– 

ւ/եան, երկուսն էլ ինժիներ—տեխնոլոգ, ա, արտած Մոսկուայում 
և հաստասւույսձ ք*ա դւո ւմձ 

Պէտ# է յիշել նաև Պ. Ցարութիւն Թուժանեանին, որ ա֊ 

լարտել է ուսուցչական դպրանոցը և այժմ Թիֆլիսի *»• ՆունԷի 
օրիորդաց դպրոցում հայոց լեզուի դասատու է. ոձւի նաև միքանի 

պոէմաներ, 

Հանղայէջը տուել է միայն երկու համալսարանականներ, 

ա յն էլ միևնոյն՝ Աւետիսեան՝ տնից, պ. պ . Մինաս և խաչա- 
տուր. երկուսն էլ աւարտել են Մոսկուայի համալսարանի րժըշ– 
կական բաժինը, աոաջինը Հաստատուած է Թիֆլիսում, երկրորդը՝ 
Սալեանույ/։ 

Ցղնայամ՝ բարձրագոյն կրթութիձ. ստացած անձեր տուել 
են Սարդսեան, Մելիք Ալլահվերդեան, Տէր Մկրտչեան, Ջ » րևան և 
Բունեաթեան տները • 

Սարզսեան տնից հանգուցեալ Սարզսի և պ. Աոոնի մա- 
սին խօսեցինք արդէն, 

Պ. Պ. Ցարաթիւնն ՈԼ Գարե զինը աւարտել են Մոսկուայի 

համալսարանի բժշկական բաժնում, աոաջինը հաստատուած է 

Գազախում, երկրորդը Բագւում, 

Պ. Բսպղաասրը աւարտել է նոյնպէս Մոսկուայի իր,ս.ա֊ 

բանական բաժինը, ծառայել է Օրդուբադում, Բաշնորաշէնո, մ 
իբր քննիչ, իսկ այժմ հաստատուած է Բադւում, 

Պ. Երուանղը աւարտել է Մոսկուայի Պևտրոսեան դի լդա տն- 
տեսական ճեմարանում և հաստատուած է Թիֆլիսում, աշխատակ- 
ցում է քՄուրճ—ին և ՕյւեՇ. ճ03. թերթին, 

Պ. Կարապետի աւարտել է Մոսկուայի Առևտրական ճեմա- 
րանը և հաստատուած է նոյն տեղում, ՝ 

Այս դիւդը տուել է երկու արժանաւոր հոգևորականներ՝ 

Կարապևտ վարդապետ Տէր Մկրտչեան, որի մասին արդէն խօ- 
սեցինք (եր. 279), և Արիստակէս եպիսկոպոս Հանկեան, ա– 

ոաքնորդ Ամասիոյ և Մարզուանի, 

Բացի Սարդսեան տանից, բարձրագոյն կրթութիւն են ըս - 




ԳՈՀԹՇն ԳՈԻՇՌ 



289 



;ացել նաև երկու հ ոգ ի Մելիք Ա Աա հվ երղեան անից։ 

V ե լցոնը ա, արտել է Մոսկուայի Համալսարանի լեզուս, բան ակա՛ն 
և Պետերրռրգի Արևևլևան լեզուների բաժնում, Ապա Լազարեան 
ճեմարանի վարչոլթեան կողմից ոլղարկոլել է Թէհրան Պարսից 
լեգո, ի մէջ գորձնականապէս կաւոարելագործելու, Ցեւոոյ րս ֊ 
,ո անձն ել է նոյն ճեմարանի լսարաններում պարսկերէն լիզոլի 
ղասա, անգութ իլնը, սակայն շուտով (1891 թ.) վախճանուել է. 

Միւսը՝ պ. Աղէքսանղրը աւարաել է Մոսկուայի համալսա- 
րանի րնագիաական բաժինը, և մինչև այժմ ուսուցիչ է Ներսի– 
սեան և Արհեսաալորաց դպրոցներում, 

Հօրեան տնից պ. Ստեփանը դուրս է եկել Պետրոսեան 
դխղատնտևսական ճեմարանի վերջին կուրսից, 

Բունեաթեան տնից պ. պ. Մենտորը և Աղէքսանդրը ստա֊ 

ց՚ղ են համալսարանական կրթոլթիլն արտասահմանում, ուսանե- 
լով պետական գիտութիեները, 

Հա դարիկում՝ Գէորզծան տնից աւարտել է միայն պ . Մա– 
սիկոնը Մոսկուայի համալսարանի ի րաւա բանական բաժինը և 
հաստատ ուել է Թիֆլիսում. իսկ ՍաՆթոէրեաՆ տնից միայն մի 

օրիորդ՝ Հոիփոիլ/էն, Թիֆլիսի մանկաբարձական ինստիտուտը 
և հաստ ատ ուել է Թիֆլիսում, 



Վերոյիշեալներից հետևում է, որ Գողթան դաւաուի եօթ գիլ֊ 
գերից միայն հինգն են րարձրադոյն կրթութեան անձինք տուել 
և սրանք ըստ մասնադիտութ եան դասակարգում են այսպէս. 



ո 

Գիլզեր 


*ւ 

9 

1 

• 

9 

• 

Ո 


-** 

«Հ. 


յ» 

1 

օ. 

3 

* 


8 

ժ* 

9 

€ 


- 

• 

8 

•- 

9 

ր֊ 


-*։ 

■ 

• 

ր 


յ 

• 

•Հ 

է 


* 

« 

«• 


9 

9 

> 

* 


■ 

-• 

■ 

• 

1 

ր 

«ք* 


• 

–օ 

ր 

3 

• 

■ 


• 

* 

«ն 

• 

#– 

9 

« 

ՏՅ 


*՝ 

1 

տ– 

ճ 


Հ. 

♦ 

9 

օ– 

9 


°|օ 


Վ* Ագուլիս 


— 


11 


7 


2 


1 


2 


1 


2 


1 


6 


1 




34 


1200 




Օդնա 


1 


2 


1 


2 


2 


8 




- 


— 


2 


— 


1 


14 


530 




Հան դա մէջ 


— 


2 


— 


— 


- 


— 


— 


— 




— 




— 


2 


77 




Ն. Ագուլիս 


— 


3 




1 


— 


2 


4 


— 


— 


— 


— 


3 


13 


524 




յ Փաղարիկ 


— 


— 


ւ| 

| 


- 


- 


— 


— 


— 


— 


— 


— 


— 


1 


163 


0,7 


1 Ընղամէնը 


1 


18 


9 


5 


3 


7 


5 


2 


1 


8 


1 


4 


84 

1 


2494 


- յ 




290 



ԱՀԳՇԳՐՈՒԹԻԻն 



Այս 64 անձերից 48 րարձրագոյն կրթութիւնն ստացել են 
Ռուսաստանում, ամենից շատը (45 հոգի) Մոսկուայում, որի հետ 
կապուած են առևտրական կապերով, 13 արտասահմանում, Սրան- 
ցից 20 հաստատոլել են թիֆլիսում, 12 Բա գլում, 4 Մոսկուայում, 
4 արտասահմանում, մէկ մէկ էլ Պ ե տեր րո ւրգում, Խարկովո, մ, 
Ս ալի անում և այլն, մի հոգի էլ բուն ծննդավայրում՝ Վ. Ագոպի֊ 
սում, այն էլ եերութեան պատճառով, 

Մ տա ւոր յառաջ ադիմութեան կողմից իգական-սեռն արա- 
կանի համեմատութեամր շատ յետ է մնացել, միայն երի ք հոգի 
կարողացել են միջնակարգ կրթութիձից յետոյ շարունակել, և 
նոյն իսկ միջնակարգ կրթութիւն ստացողների թիմն էլ չափա֊ 
զանց է՛ 




I 




ՔԱՂԱՔԱկԱՆ ՄԱՍՆ 



Օրղոլրաղի կամ Ագոլլիսի աաաիկանական ^անը իլրբնա֊ 
կան դիրքի շնորհիլ բաժանւում է հինգ ձորի. Ա. Օրդոլբադի, բ . 
Ագոլլիսի, գ. Վանանղի, դ. Ցղնայի և ե. Բստի, Իւրաքանչիլր 
ձորը, որ Պարսից տիրասլետութեան ժամանակ կազմում էր մի 
աոանձին մահալ, այժմ այլևս աոանձին միոլթիլ ն չի ներկայաց֊ 
նՈւմ > ա յԼ րաժանուած է միը անի գիլղական հասարակոլթիլնների, 
Ո Ր ոն Տհ հրարանչիլրը կաոավարլում է մի աանուաէրով. Բոլոր 
գիւղական Հասարակոլթիլնների թիմս է Ա, իսկ սրանց կառմոո 
գիլզերի թիւը՝ 55, 

Անցնենք քաղաքի և գի Լզեր ի նկարագրոլթեան՝ հեաևե,ով 
բնական դիրքին, ձորից ձոր։ 



ՕՐԴՈհրսԴհ շոր 

Այս շրջանի կենտրոնական քաղաքը գտնւում է այն հով > 

աա ք ա ^ ւմ է 2 ր 1 –սնի արևելահաըաւային մասում, 
Հովիտն ունի 2—7 վերստ լայնոլթիլն և ձգւոլմ է մինչև Արաս, 
սը. Արևելեան կողմում ձգւում են միք անի անանուն, լերկ բլուր - 
ներ իսկ արևմտեան կողմում Ալան գե ազի մերկ շղթայի ճիւոր, 
Հովտի միջով անցնում է Օրդոլբագի գետակը, որ սկիզբն է աո֊ 
ու Խաշլի֊դաղ լեոից, Ամբողջ հովիտը րաւականաչափ թեք ուա ծ 
է հիւսիսից հարալ, ղէ պ ի Արաքսր, հողն էլ ալազային է, խարլ֊ 

,7 և սև ”^ՂՒ Ատ. այնսլէս որ անձրևի ջ Ո լրը այստեղ 

կանգ չի տոնում և կազմում է նեխուած փոսեր, որոնք տարածում 
օղի ,քէջ ժանտահոտոլթիւն, ինչպէս Նախիջևանում, Եւ եթէ 
այս ասիական քաղաքի նեղ փողոցների կեղտոտոլթիմԼը չյլինէր, 
օղը չափազանց մաքուր կը լին էր, կլիման բաւական տաք է. 
ի չև կէսօր հողը, իսկ կէսօրից յետոյ արևելեան կողմում գըտ֊ 




ԳՈՀԹՇՆ ԳԱՒՇՌ 



ւն է Ժր ձ՛ ք7ք “7” Հ *”“™ --*-*-** –֊,-է.լյ 

; ;; , ՜՚7 , ք ՚;՚–^“ ն ՛ ~ ր ^, մ ( Հ, նչւ էր վ է յ 4 

՚ .դ.Հ ^.,լ. ոև ,ո. Ղ մս,ն,,մ է և փ)թսրէ ^ , ք ք 

ք ““ ՛ ք ք“՝~կանաչափ մն,մանսւմ է քազմաթի., 

ք.” *“*"ք ։ """^ է– «*-/•<* .4–։,,/^ ^Հև 

՚՝"՛ "՛ ՛ ՛ ր ՜ էի *~ր* ր–ք*#Ւ –է-^էրհ, 4 Հ. ,Հ 

աուՀեևրից, նաև շալալի և թալա լի, * Լ 

Այս Սքանչելի հովտի մէչ ղետեոոսած է Օոոուոա 

*-** ՝ 7 ւ 3 ք"~ 1 Ն – » 4 ^ 17^117 

դար ոտնաչափ րարձ 3 &, 4920 ՞ հի Լս ի սայ Լ ն 1,44 < . 

«■*■*« 4– ճ ։։Շ44 
44 ;4 ր ”^“ 4 *■» " ^,*4 14 

Որով^Հ փս,ս ց նՀրր սա ^ Ւկ նեղ ^ ^ մոո Հ2Հ 

պ^պով պա.սս.6, սրի յես, և միայն ^ ^ ւ% » 

պ ^.^ նւրն 1ն քսւցւոլյ փ " ՂոցՒ լ 

, Հ ք“7 ,7 ք ՜ *»* 4 ^«/.4 րք է, "և. 

լ . ՝ “ I 7 ։ " / "* ւ 1՚"մրՒկ՛ Հասարակ հկհղհյին (Ա. Աս,ե. 

1է“> 44 ձ"”՞՚7“// “–& «––4, ,44, 

11 թ է\ ի լ 7 ^ "*"–ք” 1 * ք»Տ– ^ սակայն ինրր 

՚ 4144"^ > “– երհ – 4 1– 4«4* 

է ^յ– 1 եֆ Կ1վ ի նկաասյսսթիմԱ թէ 0 Լ. 4,4 4 

>–յ. >Հ4Հ\ն4Հ.;;,։ ր փաոէ -*•*+*+■+ 

աին, 4147/14 " *ր ֊ <**■- ^ <72 – 5 **•*֊ 

րաս, ՀՒրէ֊^ր և է^չ֊Տտրտնկեայ, Ա յսաեդ ր Լի \ այոց 1 ն . 

2 ", Հ ^, ՞ 7 ' ՝ Լայ նաև ^ ռյ,ԼԱա 9 > Ր^^կան գեղեցիկ եկե֊ 

էէմէե Ո ^ե\ աՂՈ ։ ԼԿ1 ՛ Հախսով, +աձԼձ և 

44 ՂկԷքներից նշանաւոր են 5– ը , թԷսլԷս , լ Ա/քա ^ , . 

տար ապ տակտ տեսակէտ ից աոանձին արժէր չունին, Սրանց 



19 




25)4 



ՇՋԳնԳՐՈԻ&ԻԻն 




մել է ժայռի վրայ տԱլի, ՛քարդ Աստուծոյ» սառրագր ութ ի՛նը, 
որը, սակայն, Նեֆհդկվը է չնայելով որ ա՛էկն կերպ սրել է ի՛ր 
տեսողռթիւնը, բայց և այնպկս չկ կարողացել նկատել» ՝)> 

Մզկիթների առջև տարածւում են փոքրիկ Հրապարակներ, 
որոնք Օրդու բաղում ծառայում են իրր Հասար ակութ եան ժող"– 



վրայ պկտք է աւևլացնել և այն թաղակապ սրբատեղին, որ դտըն– 
ւում կ մօտակայ ժայռերից մինի վրայ և որի մասին պատմ՛ում 
է թէ Ս–Ժ ն Ւ լ Ր անտեսանելի մատով արաբական տառերով ղր"շ֊ 






*) Կն *• ե ր 7յլ *
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Naxijevan"

See other formats
